Kara Walker – National Archives Microfilm M999 Roll 34: Bureau of Refugees, Freedmen and Abandoned Lands: Six Miles from Springfield on the Franklin Road, 2009, muziek: Jason Moran. Film still uit de video-installatie, 13:22 minuten collectie De Pont Tilburg.
Twee maanden geleden liep ik vrijwel alleen rond door de lege zalen van de tentoonstelling Tell me your story in kunstmuseum KAdE in Amersfoort. De tentoonstelling die nog tot 30 augustus loopt laat een indrukwekkend overzicht zien van vijftig Afro-Amerikaanse kunstenaars die een periode beslaat van de Harlem Renaissance tot de huidige generatie afro-Amerikaanse kunstenaars. De stilte in het museum voelde aan als een scherp contrast met de explosie van wereldwijde protesten tegen racisme na de gewelddadige dood van George Floyd door een politieagent op 25 mei 2020 in Minneapolis.
Diezelfde maand had ik in museum De Pont in Tilburg al twee nieuwe aanwinsten gezien van de in New York wonende en werkende Kara Walker (1969). Walker is ook in Amersfoort te zien in Tell me your story.
Het oeuvre van Walker draait om sekse-ongelijkheid, geweld, slavernij en machtsrelaties waarbij haar focus ligt op het onderzoeken van de periode rond het Antebellum in de zuidelijke staten voor de Amerikaanse burgeroorlog en de daaropvolgende periode van de Reconstructie na de afschaffing van de slavernij. Walker gooit de kijker graag in het diepe. Geen medelijden of verlossing in een happy end maar een onontkoombare onderdompeling in het kwaad. Het kwaad hult zich hier in de bijna feeërieke beeldtaal van dansend onschuldige silhouetten zoals ze te vinden zijn in de boeken van Jip en Janneke. Walker houdt van het grote gebaar en in het kijken raakt haar werk bijvoorbeeld aan de executies die zijn verbeeld in De derde mei in Madrid van Francisco Goya.
Kara Walker – Darky rebellion, installatie oorspronkelijk gemaakt voor galerie Brent Sikkema in New York in 2001. Niet te zien in genoemde tentoonstellingen. Foto: Zeal Harris.
Vanaf haar doorbraak in 1994 bestaat een groot deel van haar werk uit zwart-wit knipsels die verhalende beelden laten zien uit de periode van de Amerikaanse burgeroorlog. Veel van haar werk draait om het silhouet als basisvorm. Walkers vormen doen denken aan de sentimentele romantische silhouetten die rondgingen onder de welgestelde elite in negentiende eeuw. Ze ademen iets onschuldigs uit maar schijn bedriegt bij Kara Walker. Haar groteske voorstellingen van karikaturale figuren en gewelddadige taferelen uit de duistere geschiedenis van de slavernij zien er bijna cartoonesk uit.
Walker over die duisternis: “Ik ben geïnteresseerd in de continuïteit van conflicten, het creëren van racistische verhalen of nationalistische verhalen, of welke verhalen mensen ook gebruiken om een groepsidentiteit op te bouwen en zichzelf intact te houden – zo’n activiteit heeft een donkere kant, omdat het mensen in staat stelt uit te halen naar iedereen die niet in de groep zit.” Die verhalen zijn essentieel voor Walker: “Mijn werk gaat altijd over de dissonantie tussen de perceptie van het zelf en die historische structuren, beelden en mythen die identiteit verdraaien en beïnvloeden.“
Kara Walker – The plantation Family romance, 1997 verf, uitgeknipt papier, op papier 181.6 x 152.7 cm, te zien in Tell me your story.
Over haar werkwijze zegt ze: “Ik gebruik sobere, onhandige en verouderde middelen om mijn beelden vorm te geven zodat niemand de romantische aantrekkingskracht van de racistische verbeelding serieus neemt.” Walker: “in zekere zin waren de uitsneden, de silhouetten het resultaat van een tekenproces (…) je knipt iets uit en verwijdert het uit het geheel en dan heb je twee kanten waar je naar kunt kijken, je hebt het positieve en het negatieve, en ik vond die wisselwerking echt interessant. En dat leende zich onmiddellijk voor het knippen van silhouetten…en er was de geschiedenis van silhouetten en het maken van afbeeldingen. Je hebt silhouet-portretten, scènes met silhouetten, je hebt afbeeldingen van Afrikaanse slaven die in silhouet zijn weergegeven en je hebt de geschiedenis van fysionomie en rassenstudies die gezichtsvormen zouden voorstellen als maatstaven van ras en intelligentie en plotseling was er zoveel informatie over dit onderwerp en deze Blackness.”
Het silhouet wordt een werkelijkheid waar het zwart geen leesbaar gezicht meer laat zien maar alleen harde contouren. Dat wat mensen mens maakt is platgemaakt. Walker zet de kenmerken van haar figuren met opzet extra aan zoals grote lippen en grote oorbellen. Dat kon rekenen op grote controverse binnen de Afro-Amerikaanse kunstgemeenschap. Betye Saar, ook te zien in de tentoonstelling Tell me your story verweet Kara Walker racistische karikaturen op deze manier juist in stand te houden in plaats van de kracht van Afro-Amerikanen te laten zien. Ze riep eind jaren negentig op tot een boycot.
National Archives Microfilm M999 Roll 34: Bureau of Refugees, Freedmen and Abandoned Lands: Six Miles from Springfield on the Franklin Road, 2009, film stills.
Museum De Pont in Tilburg heeft twee van haar video-installaties aangekocht. Het werk National Archives Microfilm M999 Roll 34: Bureau of Refugees, Freedmen and Abandoned Lands: Six Miles from Springfield on the Franklin Road uit 2009 is ook te zien in de tentoonstelling Tell me your story in Amersfoort. Het werk bestaat uit een silhouettenspel dat gebaseerd is op een van de verhalen die zijn opgetekend door het Bureau of Refugees, Freedmen and Abandoned Lands. Dit bureau werd opgericht om te voorzien in de eerste noden van de ‘vrijgemaakte’ slaven na de Amerikaanse burgeroorlog in 1865. Het heeft zeven jaar bestaan en kreeg krachtige tegenwerking in de zuidelijke staten. De ‘vrijgemaakten’ bleven vogelvrij en werden juist slachtoffer van excessief geestelijk en fysiek geweld. De eerste versie van de Klu Klux Klan is in deze periode ontstaan.
National Archives Microfilm M999 Roll 34: Bureau of Refugees, Freedmen and Abandoned Lands: Six Miles from Springfield on the Franklin Road, 2009, film stills.
National Archives Microfilm M999 Roll 34, etc vertelt het verhaal van een gezin dat slachtoffer wordt van dit geweld nadat ze een fragiel nieuw bestaan probeerden op te bouwen.
De fragmentarische en associatieve beelden zijn soms bijna sprookjesachtig van kleur en beweging en gaan een ongemakkelijke dans aan met de expliciet gewelddadige inhoud. De prachtige muziek van Jason Moran versterkt dat sferische element. De handen en schaduwen van de poppenspelers zijn hier en daar duidelijk te zien. Walker wil ook de setting als toneel tonen. In de vorm is Kara Walker beïnvloed door de vrouwelijke regisseur en maker van animaties Lotte Reiniger (1899-1981) die op dit moment te zien is in het Amsterdamse filmmuseum Eye.
Kara Walker – National Archives Microfilm M999 Roll 34: Bureau of Refugees, Freedmen and Abandoned Lands: Six Miles from Springfield on the Franklin Road, 2009, videofragment.
Lotte Reiniger, Papageno, 1935
Naast Reiniger doen de silhouetten ook denken aan het werk van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge en de Amerikaan Kerry James Marshall. De laatste is met drie werken te zien in Tell me your story en ze hangen naast die van Kara Walker. Marshall onderzoekt de figuur van zwarte mensen in de kunstgeschiedenis en de hedendaagse cultuur. Marshall schildert zijn mensfiguren altijd zo zwart mogelijk zodat ze onontkoombaar aanwezig zijn in het kijken. Zijn werk Vignette uit 2003 maakt deel uit van een serie Vignettes waarin hij een krachtig beeld van Afro-Amerikanen wil neerzetten met veel verwijzingen naar de kunstgeschiedenis waarin zwarte mensen een marginale ondergeschikte rol hebben gespeeld. Hier dansen twee mensen als een zwarte Adam en Eva onbekommerd verliefd in het paradijs. Het is een verwijzing naar de dominante verbeeldingen Adam en Eva’s die in de Europese kunstgeschiedenis vooral wit zijn. Marshall laat ons ook reflecteren op die zorgeloosheid die voor veel zwarte mensen ver weg is.
Kerry James Marshall, Vignette, 2003. Acrylic op fiberglas, (182.9 × 274.3 cm). Defares Collection
Over die plaats in de kunstgeschiedenis zegt Marshall: “Je loopt het museum binnen, en de manier waarop de musea zijn gestructureerd – vooral het soort grote encyclopedische musea, waar je binnenkomt, en begint je kennismaking met de kunstwereld via de primitieve en de oude collecties…En dan begin je de trap op te gaan en kun je naar middeleeuws Europees werk gaan. En dan ga je helemaal door vanaf de 14e eeuw, de 15e eeuw, de 16e eeuw etc. Dat spul bracht ons allemaal prachtige dingen. Het is allemaal goed, weet je. We vinden het allemaal geweldig. Maar je wordt je op een gegeven moment acuut bewust van jouw afwezigheid in de hele historische tijdlijn die dit soort vertellingen ontwikkelt. Het zijn allemaal Europeanen. En wanneer beginnen andere mensen het veld binnen te komen?”
Gastcurator Rob Perrée die de tentoonstelling Tell me your story heeft samengesteld geeft aan dat de Nederlandse cultuur zich in tegenstelling tot de Afro-Amerikaanse niet kenmerkt door een hoog vertellersgehalte.1 Het narratieve karakter van deze kunstenaars toont ons nieuwe verbindingen met diverse geschiedenissen en confronteert ons met wat er verteld wordt en door wie. Het zijn uiteindelijk de verhalen die we van elkaar horen en over elkaar vertellen die ons mens-zijn definiëren.
National Archives Microfilm M999 Roll 34: Bureau of Refugees, Freedmen and Abandoned Lands: Six Miles from Springfield on the Franklin Road (2009) en de videoinstallatie …calling to me from the angry surface of some grey and threatening sea… (2007) zijn beiden te zien in de vaste collectie van museum De Pont in Tilburg.
De tentoonstelling Tell me your story in Kunsthal KAdE in Amersfoort is nog te zien t/m 30 augustus 2020 met o.a. werk van Kara Walker en Kerry James Marshall.
Werk van Lotte Reiniger is op het ogenblik te zien in Eye filmmuseum in Amsterdam.
Noten
- Rob Perrée, Tell me your story, 100 jaar storytelling in Afrikaans-Amerikaanse kunst. Catalogus kunstmuseum KAdE, Amersfoort, 2020