“Ik heb eigenlijk een hekel aan het idee van selfies”, zegt Cindy Sherman in een interview uit 2017 toen ze Instagram ontdekte als grote experimentele digitale zandbak. Mensen zagen haar eigenlijk al bijna vijftig jaar als de queen of selfies voor dat het begrip bestond. Het platform sloot naadloos aan bij de aard van haar oeuvre. Maar in haar opvatting zijn het juist helemaal geen selfies. Een misverstand dat al decennia over haar foto’s bestaat.
Cindy Sherman – Screenshots van het Instagram account van Cindy Sherman. Links; 25 oktober 2023, rechts: 1 juni 2023.
Van Cindy Sherman (1954) bestaat een plakboek waarin ze als negenjarige foto’s van zichzelf en haar familie heeft ingeplakt. A Cindy book heet het. Onder elke foto is één zin te zien: ‘That’s me’. Soms met uitroepteken. Pagina’s vol met alleen ‘That’s me’. Met een groene stift heeft ze zichzelf in de foto’s omcirkeld. Ook zijn er foto’s uit haar jeugd waarop ze zich heeft verkleed, soms samen met een vriendin. Voor Sherman liggen in die momenten de wortels van haar loopbaan als kunstenaar.
Cindy Sherman – Untitled film still# 21 (1978). Foto: Flickr.
Al bijna vijftig jaar draait het werk van Cindy Sherman om portretten. Ze maakt portretten die, ondanks het feit dat ze zelf vrijwel altijd aanwezig is in de foto’s, geen zelfportretten zijn. De rollen die ze inneemt gaan niet vanzelfsprekend over haar eigen leven. Sherman in een interview: “Mijn vroege werk ging meer over het creëren van stillevens op een bepaalde manier. In de loop van de tijd ging het meer over portretten, maar het ging nooit over zelfportretten, omdat ik niet het gevoel heb dat het iets van mezelf onthult. Het gaat over het verduisteren van mijn identiteit, het wissen of uitwissen van mezelf. Het is geen fantasie, doen alsof of narcisme. Het gaat niet om mij.”Sherman is fotograaf en model tegelijk. Haar werk laat de verbeelding zien van karakters en hun uiteenlopende sociale en maatschappelijke betekenissen. Merendeels vrouwelijke karakters. Sherman verwijst vaak naar scenes uit de film, mode en kunst die ergens in ons culturele archief verborgen zijn.
In haar vroege werk speelt ze al met rolwisselingen en stereotyperende beeldvorming over vrouwen. Ze monteert haar eigen gezicht in covers van modebladen als Vogue en Cosmopolitan. Sherman breekt eind jaren zeventig door met de serie Untitled Film Stills waarin ze zichzelf fotografeert in poses die doen denken aan de klassieke films waarmee ze is opgegroeid, van film noir tot Alfred Hitchcock. Veel filmische portretten van vrouwen in lege hotelkamers, huiskamers of op verlaten wegen, vaak starend, verstoord dromerig of in zichzelf gekeerd. In Untitled film still # 21 zien we een vrouw die even over haar schouder kijkt met een blik die ergens naar een punt buiten beeld kijkt. Een zweem van onzekerheid lijkt over haar gezicht te hangen. Ze draagt een hoedje en strakke kleding die doet denken aan de jaren vijftig. Die starende blik en witte revers doen sterk denken aan Jeanne Moreau die in Ascenseur pour l’échafaud (1958) ronddoolt in de straten van Parijs onder de klanken van Miles Davis. Maar het verwijst ook naar veel andere vrouwelijke karakters die zijn te vinden in de filmcatalogus van de jaren veertig tot zeventig.
Cindy Sherman – Untitled Film still# 13 en 15 (1978). Foto: Flickr.
In Untitled film still #13 en 15 ontwaren we ook archetypische filmpersonages die we ergens van lijken te kennen. Ook wie niet bekend is met de blonde actrices uit de films van Hitchcock of de filmscenes van Marilyn Monroe herkent moeiteloos de culturele codes van die tijd veelal gestuurd door een mannelijke blik. Hoewel de serie ruim veertig jaar oud is lijkt het weinig aan kracht te hebben ingeboet. Integendeel, er is bijna een vorm van tijdloosheid ingeslopen. In Untitled film still #5 zouden we zelfs een moderne interpretatie van Johannes Vermeers beroemde Brieflezende vrouw kunnen zien. Een stille speelse verwijzing naar de rol van vrouwen in de kunst.
Cindy Sherman – Untitled Film still # 5 (1977) en #58 (1980), 20,3 x 25,4 cm. Foto: Flickr.
Sherman heeft de serie doorgezet tot 1980 om daarna over te gaan op kleurenfotografie waarin dezelfde soort rolwisselingen te zien zijn met Sherman soms bijna onherkenbaar in beeld. In de serie Centerfolds en Pink robe colour studies bouwt ze haar arsenaal aan personages van vrouwen verder uit. De titel Centerfolds verwijst losjes naar de vrouwen in de Playboy. Hier zien we karakters die juist kwetsbare poses innemen. In Untitled #96 zien we een vrouw in oranje kleding op de roodbruine tegels liggen. Haar houding en gezichtsuitdrukking oogt als een mengeling van dromerigheid en naar binnen gekeerd verdriet. In haar handen houdt ze een uitgescheurd stuk krant. Opeens wordt het erg intiem. Er ontstaat een verhaal. Voortdurend veranderen de scenes en telkens dwingt het je als beschouwer weer van positie te wisselen.
Cindy Sherman – Untitled # 96 (1981) – 61×121 cm, C-print. Collectie Stedelijk Museum.
Destijds kwam er kritiek van feministen over deze beelden. Sherman zou vrouwen als te passief neerzetten. Maar ze speelt juist een spel met de kijker zoals ze dat in al haar werk doet. Sherman is trouwens zelf ook vaak op het schild gehesen als feminist. Over haar vermeende feminisme is Sherman altijd dubbel geweest. Ze kan soms opkijken van alle diepzinnige feministische commentaren. De beschouwer moet uitgenodigd worden om open te staan voor meerdere interpretaties. Dat is belangrijk voor haar. Geen van haar werken heeft een echte titel. Ze worden aangeduid met Untitled, een hashtag en een nummer. De betekenis ontstaat in het kijken en het duiden. Ze ziet zichzelf niet in eerste plaats als kunstenaar die een maatschappelijke boodschap heeft. Tegelijkertijd gaat haar werk ook over hoe er naar vrouwen wordt gekeken. En dat kan soms heel expliciet worden. Inmiddels heeft Sherman een hele geschiedenis van kijken en bekeken worden blootgelegd die nog steeds uiterst actueel is.
Cindy Sherman – Untitled # 205 (1989) – 135,9 x 102,2 cm. Foto: Flickr.
Vanaf de jaren tachtig besluit Sherman meer te gaan experimenteren met de vorm, soms zo extreem dat ze zelf letterlijk uit de beelden verdwijnt. In de serie commentaren op de klassieke schilderkunst is te zien hoe het gebruik van accessoires en hulpmiddelen in haar werk is toegenomen. In Untitled #205 en Untitled #206 gebruikt ze opzichtig vastgemaakte plastic aanplakborsten en knullig gedrapeerde gordijnen of vitrage. Ze speelt in sommige werken subtiel met mannelijke rollen.
Cindy Sherman – Untitled # 206 (1989) – 135,9 x 102,2 cm. Foto: Flickr.
In haar serie over het horrorgenre verdwijnt de aanraakbaarheid van de beelden en in de pornografie-serie blijven er alleen nog maar plastic lichaamsdelen en hulpstukken over die een ontmenselijkt en instrumenteel beeld van seksualiteit schetsen. Daarna maakt ze beelden met maskers, een clown-serie en een reeks diva’s, society-figuren en beelden van vrouwen uit de jaren twintig in de Flapper-serie. Voortdurend verschuift de blik en verschijnen er nieuwe identiteiten.
Cindy Sherman – Untitled #156 (1985) – 123,2 x 181,6 cm. Foto: Flickr.
Cindy Sherman – Untitled #303 (1994) – 109,2 x 172,7 cm. Foto: Flickr.
Cindy Sherman – Untitled #359 en #195 (2000) – 50 x 76 cm. Foto’s: Flickr.
Over de digitale revolutie in de fotografie zegt Sherman in een interview met Apollo magazine: ‘Vroeger schoot ik, laten we zeggen, twee filmrolletjes, en dan haalde ik al mijn make-up eraf, ging uit mijn rol, bracht het naar het lab en wachtte dan een paar uur tot het was ontwikkeld.’ In het digitale tijdperk, zegt ze: ‘kan ik beginnen zonder echt enig idee in mijn hoofd en gewoon voor de camera aan het rommelen zijn, een paar foto’s maken en ze op mijn computer bekijken en zeggen: “Nou, dat is een goede richting om in te gaan, laat ik met zo’n soort personage gaan werken.”
Cindy Sherman – Untitled #587 (2016/18). Foto: Flickr.
De beelden die ze maakt voor Instagram zijn deels gemaakt op haar mobiele telefoon en ademen dezelfde losse wijze van werken die ze in al haar fotografische werk heeft. Sherman zegt daarover in een interview: “Ik ben niet zo’n perfectionist in het gebruik van de apps. Als je de achtergrond kunt wissen en een andere achtergrond kunt toevoegen, maakt het me niet zoveel uit of de randen allemaal schoon zijn en of het er een beetje funky uitziet, of dat dingen elkaar op een niet-zo-perfecte manier overlappen. Het maakt me een beetje vrijer en zorgt er misschien voor dat ik meer opensta voor experimenten.” Sommige beelden blijken volgens haar summiere onderschriften als schetsen voor haar groot formaat foto’s te functioneren. Alledaagse figuren, wonderlijke fantasiewezens en archetypische beelden van vrouwen bevolken ook haar Instagram posts. Overal in haar werk is de onstilbare honger naar beelden aanwezig die veelsoortige identiteiten zichtbaar kunnen maken. Humor speelt een belangrijke rol in het maakproces. En altijd is er in haar werk die gewaarwording dat de cultuur en de context bepalend zijn hoe mensen naar de wereld en zichzelf kijken.
