Zijn hoofd staat iets gedraaid naar boven. Zijn ogen zijn gesloten en de lippen staan strak naar beneden. De jonge man van ergens in de twintig heeft een keurige zwarte broek aan en draagt een wit overhemd. In zijn handen heeft hij een beigekleurig jasje, een blauwe rugzak en een wit plastic boodschappentasje met onzichtbare inhoud. De tas en het jasje worden losjes vastgehouden maar de andere hand sluit bijna als een gebalde vuist rond het hengsel van de rugzak. Wellicht is de rugzak zwaar maar het kan ook zijn dat de man er mee wil slaan. Er lijkt ergens spanning in te zitten. Het is alsof de man verstijfd staat, in gedachten verzonken, bijna mediterend.
Het gaat om de verbeelding van een man die zichtbaar is op de iconische foto die op 5 juni 1989 is gemaakt. Hij staat midden op een weg in Beijing voor een hele rij tanks tijdens de studentenprotesten op het Tiananmenplein. Het beeld is de wereld over gegaan als de ‘tank man’. De protesten begonnen half april en er namen vele honderdduizenden mensen aan deel. Behalve studenten sloten na verloop van tijd ook andere burgers en zelfs militairen aan die meer democratie eisten.
Beijing 5 juni 1989, de ’tank man’. Foto: Jeff Widener / AP
De sculptuur uit 2013 die Tank man heet is te zien in de collectie van het Centraal museum in Utrecht. Het oogt zeer levensecht en is gemaakt door de Spaanse kunstenaar Fernando Sánchez Castillo (1970). Castillo was in 1989 zelf student en in een interview vertelt hij over dat moment: ‘Wat ik me herinner is dat in het hele land, over de hele planeet alle ogen op dat plein waren gericht. Ik had Taiwanese medestudenten op de universiteit die zeer bezorgd waren. En ik zag iets dat ik niet kon begrijpen. Hoe kon er ineens democratie ontstaan in het grootste land ter wereld? Ik was gefascineerd door die ene man tegenover die colonne tanks en ik dacht aan de kracht van dat beeld. En dat dat beeld eigenlijk klassiek is in onze geschiedenis. Het eerste beeld is David en Goliath.’
De Chinese man op de foto is altijd onbekend gebleven. Er zijn verschillende foto’s en films gemaakt. Allemaal met zicht op zijn rug. De beelden zijn ook te wazig om verschillende details te zien. De bekendste is van de Amerikaanse journalist Jeff Widener. Er waren journalisten aanwezig die het moment ook hebben gefilmd en de beelden vormen een ontroerende dans van de enkeling met de voorste tank als een plotselinge choreografie van medemenselijkheid.
Fernando Sánchez Castillo – Tank man (2013), Polyurethaan, siliconen, fiberglas, haar, textiel, ijzer. Collectie Centraal museum Utrecht
In de boeiende videobeelden zien we een lange colonne tanks aan komen rijden in het midden van een brede straat. Op 4 juni, de avond voor dit bijzondere moment is de opstand op het Plein van de hemelse vrede met grof geweld beëindigd. Er zijn naar schatting vele duizenden doden gevallen.
Het is al opvallend dat de man in alle rust zelfverzekerd de straat op loopt en voor de voorste tank gaat staan. Hij zwaait met zijn tas naar de tank alsof hij de tank wil gebaren terug te gaan. Er verstrijken tien seconden en dan beweegt de tank naar voren en wijkt op het laatste moment uit naar rechts. De bestuurder van de tank lijkt niet over de man heen te willen rijden. De man op de weg beweegt bijna huppelend mee en gaat weer voor de tank staan. De tank beweegt voorzichtig naar links om langs de man te komen maar weer gaat hij voor de tank staan. Deze bewegingen herhalen zich een aantal keer tot de tank weer stil staat met de loop vlak boven het gezicht van de man. De man klimt vervolgens onverschrokken op de tank en probeert behoedzaam naar de koepel te klimmen om contact te maken met de bestuurder van de tank. Uiteindelijk zien we hem een tijd gehurkt zitten bij de koepel. Op de achtergrond horen we geweerschoten. De rij tanks achter de voorste tank blijft roerloos staan.
Uiteindelijk klimt hij weer van de tank af. De man gaat naast de tank staan en gebaart de bestuurder opnieuw zwaaiend met zijn arm terug te gaan. En de dans die de man heeft met de tank herhaalt zich. Uit de koepel van de voorste tank en de tank er achter verschijnen nu militairen in beeld, wild gebarend naar elkaar. Op een fiets komt een andere man aanrijden en later verschijnen er ook andere omstanders die de man naar de kant trekken. Hij laat dat met zichtbare tegenzin gebeuren. Van de man is nooit meer iets vernomen.
Castillo geeft deze onbekende ‘tank man’ een gezicht. De vage vlekken op de korrelige beelden laten niets los over de details van de man. De gesloten ogen zorgen ervoor dat onze gedachten zich vullen met wat er mogelijk in zijn hoofd om is gegaan. En het roept bij mij ook andere vragen op. Wat zou ik zelf hebben gedaan? Ten koste van wat? Wanneer zijn de momenten dat je moet handelen? Of juist niet? Wat staat er hier op het spel en voor wie? Castillo heeft een andere veel grotere witte polyurethaan versie van de tank man gemaakt die bijna vijf meter hoog is en tien jaar geleden op een tentoonstelling in het Utrechtse Rabobankgebouw gestaan. Hij heeft hem uit respect een paar centimeter kleiner gemaakt dan de David van Michelangelo. De verwijzing naar het bekende bijbelverhaal waarin kracht en macht wordt uitgedaagd is belangrijk voor hem.
Fernando Sánchez Castillo is nog net opgegroeid onder de dictatuur van Franco en volwassen geworden in de nieuwe democratie van Spanje. De relatie tussen machthebbers en burgers is voor hem een centraal thema geworden in zijn werk. De historische symbolen van de macht sneuvelen in zijn sculpturen en installaties en worden voorzien van nieuwe betekenissen. ‘Als je politiek gelijkstelt met ideologie dan doe ik niet aan ideologische kunst’, zegt Castillo in een interview. ‘Als je vraagt of ik politieke kunst maak dan zeg ik natuurlijk ja. Want het is onmogelijk dingen te doen die niet politiek zijn. Ik doe een onderzoek, ik doe een voorstel. Mijn bedoeling is niet om een statement te maken maar om een visie met vele facetten en mogelijkheden voor te stellen.’
In het Máximapark in Utrecht is Barricade te zien uit 2009, een grote horizontale verzameling beelden van brons. Het bestaat uit een gestolde situatie die eruitziet als de resten van een gewelddadige opstand. Barricade is gemodelleerd naar de studentenprotesten van Parijs en Turijn in de jaren zestig. Ze blokkeren bijna letterlijk het wandelpad door het park. De onverwachtheid van deze scene op deze plek werkt vervreemdend. We zien een Fiat 500 en een Citroën 2CV op zijn kant liggen. Spandoeken, stenen, banden, wielen, een boomtak en resten van molotovcocktails zijn verspreid rond de auto’s. In het midden zien we een Vespa scooter. Je ogen glijden langs alle nauwkeurige details van de meterslange verzameling objecten. ‘Ik dacht aan mei 1968 in Parijs en al die auto’s die zijn gerelateerd aan die tijd, jaren zestig en zeventig’, zegt Castillo in een interview. ‘Dat was een moment om te eren. Als je er goed naar kijkt is dit een moderne versie van een monument. Normaliter zijn het krijgers, officieren en mannen te paard dus waarom niet de middelen die burgers gebruiken om hun rechten te verdedigen.’ Castillo zegt dat het werk op dezelfde wijze is gegoten als oude kanonnen.
Fernando Sánchez Castillo – Citizen perspective (2009), Brons. Croeselaan Utrecht. Foto: Hans Muller
In Citizen perspective uit 2009, ook te zien in Utrecht, midden op de Croeselaan, zien we de restanten van een gesneuveld ruiterstandbeeld. Het is van Filips de vierde. Een paardenhoofd, het hoofd van de spaanse vorst, handen, symbolen van de macht, alles met roestige kettingen aan elkaar verbonden. Castillo was al lang voor de recente beeldenstorm op standbeelden van koloniale heersers bezig met het vraagstuk van het standbeeld en wat het representeert. Hier lijkt het standbeeld wel ontploft. De kettingen lijken iets van historische sporen vast te houden.
Fernando Sánchez Castillo – Citizen perspective (2009), Brons. Foto Hans Muller.
In het Arnhemse park Presikhaaf zijn in een vijver de bronzen beelden van Stalin, Franco, Lodewijk de Veertiende en een vierde onbekende machthebber te zien. Ze staan tot hun middel in het water en bespugen elkaar. Ze functioneren als fontein. Een humoristische bespotting van de macht. Bijna lijken het narren. De beelden toren niet hoog boven ons uit maar we kijken naar de verzonken resten.
Fernando Sánchez Castillo – Spitting leaders (2008), Brons, Arnhem. Foto: Wikimedia commons.
In Liberty for all uit 2020 zien we een kleine bronzen versie van het vrijheidsbeeld. Het gezicht van de romeinse godin van de vrijheid Libertas is vervangen door dat van een Afro-Amerikaanse vrouw. Het gaat terug op het verhaal dat bij het ontwerpen van het vrijheidsbeeld het idee was geopperd dat het hoofd misschien van een Afro-Amerikaanse vrouw zou kunnen zijn. De fransman Édouard René Lefèbvre de Laboulaye was een abolitionist en zou dit idee al na de afschaffing van de slavernij in de Verenigde Staten hebben voorgesteld. Er is geen zekerheid over het waarheidsgehalte van dit verhaal maar Castillo neemt dit gegeven als eenvoudig beginsel voor een reeks alternatieve vrijheidsbeelden, sommige klein als souvenir, anderen groot van hout of brons.
In het werk van Castillo resoneren de conflicten en maatschappelijke protesten van de huidige tijd. Het stelt vragen over macht en wie er wordt gerepresenteerd. Het bewaken van vrijheid en democratie is voor Castillo van essentieel belang. En niet onbelangrijk, van wie is de publieke ruimte eigenlijk?
