Wat de jonge islamitische studente na de verkiezingsoverwinning van de PVV aan de tafel van een talkshow zei raakte me. “Ik twijfelde of het aan mij lag, misschien praat je jezelf dat ook aan dacht ik”, zei ze met priemende ogen onder haar zachtblauwe hijab, “maar ik had de volgende ochtend in het openbaar vervoer dat ik enorm werd aangestaard. Dat ik me af ging vragen, ligt dat aan mij? Ik ging dat peilen bij andere moslima’s en die zeiden precies hetzelfde”.
Hoe de blik van de ander jou niet tot een medemens maakt maar een potentieel vijandige ander is diep verdrietig. De ander is voor mij als geestelijk verzorger in eerste instantie medemens. Dat deel ik overigens met honderdduizenden zorgverleners. We kijken in ons werk als zorgverlener duizenden mensen in de ogen, lezen lichaamshoudingen, stemmen af, steunen, wassen, wachten, praten, troosten en zorgen. We proberen mensen nabij te zijn. Niet dat deze mensen altijd voorbeeldige burgers zijn, integendeel soms, maar ze zijn net als ik mensen die gehoord en gezien willen worden. Met alle tekortkomingen die er zijn. Om met de Franse filosoof Emmanuel Levinas te spreken: “Ik word ik in het aangezicht van de ander”.
Deze gedachten brachten een tentoonstelling in herinnering die ik onlangs heb gezien in Kunsthal Kade in Amersfoort, Africa Supernova. De tentoonstelling laat een grote hoeveelheid kunstenaars zien die afkomstig zijn van het Afrikaanse continent. Merendeels schilders. Er waren opvallend veel portretten te zien. Zoveel verschillende gezichten, zoveel ogen. Dit is de eerste in een incidentele serie blogposts over gezichten in de kunst. Soms gaan ze over portretten, soms misschien meer over ‘tronies’ of types of ze krijgen diverse andere verschijningsvormen. Beeldende kunst gaat ook over kijken en dat wordt intiemer als we kijken naar het gezicht van de ander. Vijf kunstenaars uit deze tentoonstelling waar het portret centraal staat wil ik hier even in de schijnwerpers zetten.
Lindokuhle Khumalo – Self awareness 3 (2021), acryl op doek, 115 x 150 cm.
De Brits-Ghanese tentoonstellingsmaker Osei Bonsu van Tate Modern in Londen heeft onlangs voorzichtig wel een paar verbindende thema’s opgemerkt die te vinden zijn in hedendaagse kunst die afkomstig is uit Afrika en de diaspora. De verhouding tot het kolonialisme, Zwartheid, de herontdekking van Afrikaanse geschiedenissen maar ook dus de focus op portretten staat regelmatig centraal. Dat is ook in deze tentoonstelling terug te vinden. Wat ook opvalt is de weldadige explosie van kleur in deze schilderijen. Overal speelt kleur, en niet alleen zwartheid, een grote rol.
In het schilderij van de Zuid-Afrikaanse Lindokuhle Khumalo (1995) zien we een vrouw in een felgroen gewaad met een oranje tas aan haar schouders ons als beschouwer aankijken. Maar misschien kijkt ze ook net langs je heen. Haar handen heeft ze gracieus gevouwen onder haar kin. Ze staat tegen een diepgroene achtergrond. Het is een wand of muur want er is een schaduw zichtbaar. Ze draagt een grote beigekleurige hoed die als een zachte heldere cirkel van kleur om haar hoofd schijnt waardoor het gezicht nog extra wordt geaccentueerd. De pose en de blik van de vrouw maakt haar aanwezigheid onontkoombaar. Self Awareness 3 heet dit werk uit 2021 dan ook. Het heeft een van zijn zussen als onderwerp. Hij ziet haar als een van zijn inspiratiebronnen die hem als mens heeft gevormd. Lindokuhle Khumalo is ook cultureel werker en brengt die ervaringen mee in zijn werk, net als zijn Zoeloe-identiteit.
Stacey Gillian Abe – Untitled (2022), acryl op doek, 130×150 cm.
In het prachtige werk Untitled van de Oegandese kunstenaar Stacey Gillian Abe (1990) zien we een diep blauwpaars vrouwelijk gezicht met heldere ogen die de beschouwer recht aankijkt tegen een egaal abstract geschilderde achtergrond.
In een interview uit 2020 zegt Abe over haar werk: “Ik heb een gezegde: ‘we zijn spirituele wezens die uitgaan van de mensheid’. Ik ben altijd gefascineerd geweest door een surreële benadering, omdat die het onderbewuste benadrukt en een fantasierijker proces mogelijk maakt door mijn geest open te stellen voor meer visuele mogelijkheden. Meer dan drie jaar lang heb ik uitgebreid onderzoek gedaan naar indigo, een tint die door de geschiedenis heen als zeer rijk en waardevol werd gezien, maar ook een tint die verhalen over het zwarte lichaam heeft gevormd. Indigo is een dominante kleur in mijn werk en wordt gebruikt als huidskleur voor mijn onderwerpen. Op een bepaalde manier stelt dit ons in staat om het zwarte lichaam in een ander licht te zien.”
Sungi Mlengeya – Ascend (2020), , acryl op doek, 150×140 cm.
De minimalistische schilderijen van de uit Tanzania afkomstige Sungi Mlengeya (1991) maken maximaal gebruik van de negatieve ruimte die ontstaat door de zachte witte achtergrond en de zwarte huidskleur van de figuren die ze schildert. Het wit lijkt aangebracht te zijn met een roller. Je ziet een matte structuur in de verf. In een interview zegt ze daarover: “Ik heb ervoor gekozen om de achtergrond van mijn schilderijen wit te laten, omdat dit een gevoel van rust creëert en me helpt om het ongrijpbare vast te leggen; onze steeds veranderende verlangens en de oneindige vrijheid om die verlangens na te streven. In deze ruimte zijn de onderwerpen losgekoppeld van beperkende normen of omgevingen die hen belemmeren hun ware verlangens na te streven of hun ware zelf te zijn; binnen deze grenzeloze ruimte van mogelijkheden kunnen ze precies dat zijn, er is ook ruimte voor mijn publiek om deze ruimte te vullen met hun eigen dromen.”
In Ascend uit 2020 zien we een jonge liggende vrouw die haar hoofd met haar hand ondersteunt. De andere arm wijst losjes naar boven en de hand is ontspannen opengevouwen waarbij een vinger naar boven wijst. De blik van de vrouw kijkt ons nu eens niet aan maar lijkt naar een gerichte plek naar boven te kijken. De onbegrensde ruimte in?
Sesse Elangwe – Seeing my thoughts (2021), 91×91 cm, acryl op doek.
Sesse Elangwe (1994) is een Kameroense kunstenaar die momenteel in Texas woont en werkt. Vaak schildert hij mensen in een alledaagse omgeving. De culturele en sociale identiteit en werkelijkheid spelen een belangrijke rol in zijn werk. In Seeing my thoughts uit 2021 is de omgeving echter geheel verdwenen en blijft er een portret over in spetterende velden blauwe en gele kleur. Uitgezonderd het gezicht is het bijna een abstract schilderij. Hij laat zich inspireren door kubisme, popart en het surrealisme maar ook door de Afrikaanse kunst. Het grote oog dat de beschouwer aankijkt is kenmerkend voor zijn werk. In al zijn werk zijn de ogen ongelijk wat grootte betreft. Daar lijkt iets intimiderends uit te spreken maar Elangwe wil de beschouwer vooral aanzetten tot goed kijken. Ik moet ook lachen om het merkwaardige portret. De figuur wordt opeens heel aanwezig. Het vreemde grote oog wil de kijker volgens Elangwe aanmoedigen tot contemplatie, innerlijke wijsheid, zelfreflectie en bewustwording als het gaat om een betere toekomst. Even schoot ook de pose van de Denker van Auguste Rodin in mijn gedachten.
Kwesi Botchway – Loyal to self (2021), olieverf op doek, 80×80 cm.
Voor de Ghanese kunstenaar Kwesi Botchway (1994) is het uitdragen van de Zwarte identiteit belangrijk. In het werk Loyal to self uit 2021 zien we een portret van een vrouw die de beschouwer recht in de ogen kijkt. Haar gezicht bestaat uit veel kleine verfstreekjes die een diep donkerblauwe kleur vormen. Net als bij Stacey Gillian Abe is de zwarte huidskleur er een die blauwpaars is. Dat maakt dat de huidskleur voor Botchway iets koninklijks krijgt. Het rood van de achtergrond lijkt door te lopen in het vreemde oudroze op de plek waar het oogwit zou moeten zijn. Ook de lippen dragen die kleur. Groene oorbellen lichten op.
Geïnspireerd door het negentiende-eeuwse Franse impressionisme noemt hij zijn werk Afro-impressionisme. Botchway zegt daarover in een interview: “Ik vind het interessant als mijn cultuur zich vermengt met de westerse cultuur. Al moet je uiteraard nooit vergeten waar je vandaan komt. Je moet nooit je roots verloochenen. Maar ik raak ook geïnspireerd door de westerse cultuur. Het is boeiend om verschillende culturen te mixen, zodat er iets compleet nieuws ontstaat. Al ben ik een Afrikaanse kunstenaar en dat zal ik ook altijd blijven. Ik wil Afrika blijven portretteren.”
Portretten schilderen is belangrijk voor hem zegt hij: “Het gezicht is de poort naar onze ziel. Het is de beste plek waar wij mensen onze emoties het duidelijkst tonen. Voor mij is dat heel erg belangrijk, want portretschilderen is voor mij een manier om de dialoog met mensen aan te gaan, zelfs zonder woorden. Het gaat om emoties, expressies, mijn gemoedstoestand, dat is allemaal zichtbaar in een portret.”
De tentoonstelling Africa Supernova is nog t/m 7 januari 2024 te zien in Kunsthal Kade in Amersfoort.