Richard Long – Ascott circles (2005). Foto: Flickr.
De wandelaars onder ons weten wat wandelen ‘met je doet’. Ik gebruik hier bewust een vage omschrijving want er zijn vele soorten wandelaars. Er zijn langzame mijmerende drentelaars, zwervende dolers, gedisciplineerde blokje-om-wandelaars of wandelaars die het liefst lange afstanden overbruggen, van toerist tot pelgrim. Wandelen is iets anders dan lopen. Lopen doen we allemaal maar wandelen brengt het lopen naar een andere gemoedstoestand.
De Britse kunstenaar Richard Long (1945) maakt van wandelen al ruim een halve eeuw kunst. Zijn aanwezigheid in het landschap en de sporen die hij achterlaat en aanbrengt houden hem al bezig sinds hij student aan de kunstacademie was. De werken van Long zijn eenvoudig van opzet. Vanaf de jaren zestig is hij begonnen met het maken van wandelingen. Hij heeft alle continenten bewandeld, van zijn geliefde Dartmoor waar zijn grootouders woonden tot lange tochten in de Himalaya of door de Sahara.
Hij maakt ergens onderweg kleine ingrepen in het landschap. Hij legt een cirkel van stenen, ordent rotsblokken tot een lijn of een kruis, trekt paden in het zand of legt lijnen van kiezels in een droge rivierbedding. Hij maakte er een foto van en de werken kunnen daarna weer opgaan in de natuur. Hij markeert wat hij ziet en tegenkomt ook in eenvoudige opsommende teksten die hij vervolgens verwerkt in grafiek en of rechtstreeks aanbrengt op de muren van tentoonstellingsruimtes. Het zijn kunstrituelen die zowel open van karakter zijn als al decennia een vaste vorm hebben. Zijn korrelige foto’s hebben nooit de uiterlijke schijn die veel backpackers laten zien op sociale media met hyperscherpe foto’s en oververzadigde kleuren. Bij hem zul je geen Disneyficatie van het landschap zien. Hij werkt al heel lang met een analoge camera en een 35mm objectief, papieren landkaart en kompas.
Richard Long – A line in the Himalayas (1975).
WALKING WITH THE RIVER’S ROAR
GREAT HIMALAYAN TIME A LINE OF MOMENTS
MY FATHER STARLIT SNOW
HUMAN TIME FROZEN BOOTS
BREAKING TRAIL CIRCLES OF A GREAT BIRD
COUNTLESS STONES HAPPY ALERT BALANCED
PATHS OF SHARED FOOTMARKS ATOMIC SILENCE
SLEEPING BY THE RIVER’S ROAR
Nepal 1983
In een interview met Sculpturemagazine zegt hij: “Wilde, lege landschappen, dat is mijn liefde. Elk beeld dat ik maak is een emotionele reactie op het feit dat ik daar op dat moment was. Het maakt me niet uniek, maar misschien was ik wel een van de eerste kunstenaars die de wereld op de een of andere manier als één plek gebruikte. Ik probeerde gewoon het potentieel van de grootsheid van de wereld te grijpen door naar deze grote lege landschappen te gaan, want zo ziet de wereld eruit als je hem opzoekt. Elk werk in het landschap is absoluut een ontmoetingsplaats van wie ik ben en de topografie, kenmerken en schoonheid van de plek. Elke plek in de wereld is anders, dus ook al herhaal ik cirkels, elke cirkel is anders. Het archetype van de cirkel benadrukt de kosmische verscheidenheid van alles, en dit geeft het zijn kracht, schoonheid, begrijpelijkheid en resonantie.”
Richard Long – Sea lava circles (1988). Foto: Flickr.
Richard Long ziet het gebruik van cirkels, lijnen en rechthoeken als iets universeels. Een beeldtaal die iedereen op zijn eigen wijze kan begrijpen en met betekenis kan vullen. Hoewel hij het begrip spiritualiteit als veel te ambitieus beschouwt als het over zijn werk gaat is hij onder de indruk geraakt van de artistieke en religieuze leefwereld van de Indiase kunstenaar Jivya Soma Mashe toen hij een tijd in India werkte en samen met hem een tentoonstelling maakte. Hij ziet zich vooral als een moderne kunstenaar die vanuit een westerse blik de wereld in trekt. Hij neemt de bagage van de abstracte kunst en het minimalisme met zich mee.
Hij maakt soms ook wandelingen met studiegenoot en walking artist Hamish Fulton die ook al zijn hele leven wandelingen maakt en daar in dezelfde kunsttraditie verslag van doet. Fulton is radicaler in zijn opvatting en laat het liefst helemaal geen sporen na. Hij is boedhist en politiek geëngageerd. Long wil in zijn werk een grotere distantie hebben naar de wereld. Het is niet verhalend, wil geen politieke boodschap uitdragen. Hij wil als mens in het landschap zijn. Een mens dat zich tot het landschap moet verhouden.
Hoewel Long zich doorgaans verzet tegen een al te romantische opvatting van zijn projecten moet ik toch denken aan een omschrijving die de filosoof Ton Lemaire geeft aan reizen in het landschap: “het is de zelfgezochte pijn om in een nieuwe ruimte te worden ingewijd. Maar deze nieuwe ruimte is tegelijkertijd die van het onbekende landschap en zijn bewoners en die van het eigen ik; de reis is als kennisname van andere ruimtes tevens de ontdekking van de reiziger van zichzelf (…) De tocht van de reiziger is doordat ze de ruimte ontvouwt, tevens zelfontvouwing van zijn bewustzijn.”1
Richard Long – Ascott circles (2005). Foto: Flickr.
A CIRCLE IS REAL AND SYMBOLIC.
A STONE IS REAL AND SYMBOLIC.
RAW MATERIAL: THE LAND IS MADE OF STONE OR PARTS THEREOF.
COSMIC VARIETY: EVERY STONE IS DIFFERENT, LIKE FINGERPRINTS OR SNOWFLAKES.
A CIRCLE OF STONES: FROM SIMPLICITY TO COMPLEXITY.
ASCOTT CIRCLES, RICHARD LONG, 2005
Richard Long – Overzicht tentoonstelling in Hamburger Bahnhoff, Berlijn (2011). River Avon Mud Circle. Foto: Flickr
Vanaf de jaren zeventig brengt Richard Long de rotsblokken ook het museum in of brengt er grote cirkels van modder aan. In 2019, op 74-jarige leeftijd laat hij bij de installatie van zijn werken in de tentoonstelling in De Pont in Tilburg zelf alle loodzware stenen door zijn handen gaan voor ze worden geplaatst. Long zegt over die houding in een interview: ”Wat belangrijk is, is dat ik al mijn werk zelf maak. Ik ben geen industrie; ik heb geen studio; ik heb geen studio-assistenten. Ik spreek geen waardeoordeel uit, zo ben ik gewoon. Ik geef er de voorkeur aan om het werk zelf te maken, of het nu gaat om duizend kilometer lopen of het maken van een vingerafdruk. Het is allemaal gebaseerd op mijn kracht of zelfs mijn gebrek daaraan. Op een bepaalde manier is het een portret van mij zonder figuratief te zijn.”
Richard Long – Overzicht tentoonstelling in Hamburger Bahnhoff, Berlijn (2011). Foto: Flickr
Richard Long – Planet Circle (1991) detail, Franse kalksteen, Collectie De Pont Tilburg.
Richard Long – Spring walk (1991), zeefdruk. Foto Flickr.
In Spring walk uit 1991 zien we een witte achtergrond met twaalf zinnen die iets zeggen over wat hij op zijn tocht is tegengekomen. Het zijn gortdroge opsommingen van planten en dieren die hij heeft gezien op een bepaald moment, de afstand wordt erbij genoemd. Je denkt als kijker al snel, wat moet ik met deze willekeurige opsommingen. Tegelijkertijd besef je de onmogelijkheid om de rijkdom aan gewaarwordingen van een wandeling over te brengen in tekst. Er ontstaat een eigen soort poëzie waarin kikkerdril en primula’s zich in gedachten mengen met de eekhoorns of het nest met kraaien. De gedachten gaan bij mij ook vrijwel direct uit naar mijn eigen wandelingen en persoonlijke ontmoetingen met de natuur.
Richard Long – A Five day winter walk on Dartmoor, 2013. Foto: Flickr.
In A Five day winter walk on Dartmoor uit 2013 zien we opnieuw twaalf woorden die als een Pyramide zijn gegroepeerd. Nu zijn het gevoelens en gewaarwordingen die worden opgesomd zoals ‘onbepaaldheid’, ‘zwerven’, ‘onzekerheid’, ‘doelloos’ maar ook ‘kans’. In het Zuid-Engelse Dartmoor woonden zijn grootouders en met hen maakte hij als kind al lange wandelingen door het weidse steenachtige landschap geïmponeerd door de talrijke menhirs uit de steentijd en bronstijd. De stenen werden als markeringen rechtop in het landschap gezet of in cirkels en hadden vaak een rituele functie. Hij heeft wel eens gezegd dat het Engelse landschap met zijn stenen muren en stapelingen mee heeft genomen in zijn werk. Hij heeft altijd gewandeld in open vlaktes met een voorkeur voor stenen.
Ook het font dat Richard Long altijd gebruikt in zijn teksten, de Gill sans, is typisch Engels. Het is al sinds mensenheugenis opgenomen in de vaste huisstijl van zowel de London Underground als de BBC.
Richard Long – Richard Long, Red Slate Line, (1986), Yorkshire Sculpture Park. Foto: Flickr
Richard Long – Tuin van het Rijksmuseum, Amsterdam (2023). Foto: WikiCommons.
In en om het Rijksmuseum is tot en met 29 oktober werk van Richard Long te zien. Buiten heeft hij een kruis uit het gras laten maaien. Een subtiele knipoog naar een van zijn vroege werken uit 1968 waar hij een kruis maakte in een veld met witte margrieten door de knopjes van de bloemen binnen een kruisvorm te verwijderen. Binnen zijn cirkels te zien van prachtige natuurstenen en een kronkelige lijn die door de hal op de eerste verdieping meandert. In gedachten zet ik een voet op de stenen, terugdenkend aan mijn eigen wandelingen over rotsvlaktes. Het plezier dat ik als kind had om van stenen dammen te bouwen in kolkende Franse beekjes komt boven drijven. Wankele stappen zetten op de gladde stenen.
Richard Long – Rijksmuseum (2023). Natuursteen.
Zowel binnen als buiten in de tuinen van het Rijksmuseum Amsterdam is t/m 29 oktober 2023 werk te zien van Richard Long. In veel collecties van Nederlandse musea is werk van Long waaronder De Pont in Tilburg, het Stedelijk Museum Amsterdam en het Van Abbemuseum in Eindhoven.
Noot
- Ton Lemaire in De filosofie van het landschap (1970), elfde druk (2011), pagina 116. Amsterdam, Uitgeverij Ambo.