Nieuwe perspectieven over samenleven, economie, vrijhandel, consumeren, klimaat en reizen groeien tijdens de coronacrisis tot in de hemel. De verlangens en verwachtingen zijn wellicht groter dan de uitkomsten maar over veel inmiddels vanzelfsprekende aspecten van ons leven wordt opnieuw nagedacht. Hoe nu verder? Sommigen zien deze periode dan ook als een tijd van bezinnen.
‘Denkend aan Holland’ na het ontwaken uit de lockdown dwarrelen de gedachten misschien niet gelijk naar het laatste uiteinde van de Houtribdijk bij Lelystad, de Markerstrekdam. Toch is dat de plaats die kunstenaar Antony Gormley aan het begin van deze eeuw in gedachten had als een bijzonder soort bezinningsplek. Aan het einde van de dam is zijn enorme sculptuur Exposure te vinden die hij daar in 2010 liet plaatsen, een huizenhoge hurkende mensfiguur van ranke aan elkaar geklonken stalen delen, als een vreemd soort elektriciteitsmast zonder kabels.
Aan het begin van de Houtribdijk die dwars door het water naar Enkhuizen gaat is een afslag die naar een hobbelige parkeerplaats gaat. Hier en daar zie je een wandelaar. Een snackwagen wordt permanent belaagd door hongerige meeuwen. Windsurfers maken zich klaar om het Markermeer op te gaan. Als je onder het viaduct door de dam oploopt verschijnen de enorme strakke witte blokken van de Houtribsluizen met zijn opvallende kobaltblauwe delen als een sculpturale Mondriaan in het landschap. Aan het einde van de dam glinsteren de metalen delen van de hurkende figuur.
Exposure is zo geconstrueerd dat de mensfiguur op allerlei momenten verschijnt en soms weer verdwijnt. Als je er recht onder staat is de figuur verdwenen en zie je een fascinerend spel van abstracte metalen lijnen en vormen, schaduwen en lichtval. Het metaal is soms grijsblauw of groenig maar met een beetje avondzon krijgt het grijs van het metaal een warmgele gloed. Het verandert voortdurend onder invloed van de weersomstandigheden en de reflecties op het water. Als je terugloopt en meer afstand neemt wordt de vorm weer zichtbaar. Het is een indringende gewaarwording van verschijnen en verdwijnen.
Gormley gebruikt voor zijn beelden vaak zijn eigen lichaam als model. Bij het ontwikkelen van het 25 meter hoge Exposure is er eerst een gipsen mal gemaakt van zijn lichaam in deze positie. Hij heeft meer dan een uur in het gips gezeten. Vervolgens is dat beeld gebruikt voor een zeer complexe technische tekening van de hurkende man. Uiteindelijk heeft het negen jaar geduurd voor dat het werk technisch zo kon worden uitgevoerd dat het goed bleef staan. Het is een internationaal project geworden waarbij verschillende ingenieurs en technici werden ingeschakeld om het te uit te werken. Het luisterde nauw om de verschillende onderdelen van de grillige constructie samen te voegen. De nummers zijn op de metalen delen nog terug te vinden.
Antony Gormley (1950) komt uit een streng katholieke familie, studeerde archeologie, antropologie, kunstgeschiedenis en beoefende een paar jaar boeddhistische meditatie in India. Daarna doorliep hij verschillende kunstopleidingen en ontwikkelde sculpturen waarin de relatie tussen lichaam en geest een belangrijk aspect is geworden.1
Hij werkt veel in de publieke ruimte. Zijn bekendste werk Angel of the north uit 1998, een twintig meter hoge stalen engel, is te vinden op een heuvel bij Gateshead in Noord Engeland. De vleugels van de engel hebben een spanwijdte van 54 meter. De engel kijkt uit over de vallei en slaat zijn vleugels uit. Het beeld verwijst naar het industriële verleden van de regio en staat stil bij de technologische veranderingen die hebben plaatsgevonden. Het beeld is ook een ode aan de mijnwerkers uit de streek. Onder de voet van het beeld komen mensen samen, wordt er gewandeld en gepicknickt.
Antony Gormley – Angel of the north (1998) Foto: David Wilson Clarke
Gormley: ‘mijn werk is totaal areligieus, maar het idee van een contemplatief icoon, een object dat je even uit de dagelijkse beslommeringen haalt, vind ik heel belangrijk’.2
Zo heeft hij ook Exposure bedoeld: ‘Hopelijk helpt het de toeschouwer om het hele landschap als een schilderij te zien en het te gebruiken als een plaats om te dromen of te fantaseren’.3 ‘Het kunstwerk draait rond een keten van subjectieve referenties: jouw lichaam, jouw zee, jouw land, jouw lucht, jouw afstand’.4 Gormley over Exposure: ‘Daar staat het, stil, levenloos, het zegt niets en doet niets, en het trekt ons aan. Het wacht op ons gevoel, onze emotie, onze gedachten. Het stelt vragen over waar het menselijk project binnen het grote geheel past op een moment dat we er ons allemaal van bewust zijn dat we in geleend tijd leven, net zoals Flevoland in zekere zin geleend land is’.5
Zestig jaar geleden was deze plek nog Zuiderzee. Dat gegeven fascineert Gormley: ‘Ik ben me er heel erg van bewust dat dit een door mensenhanden gevormd landschap is. Als je door de provincie Flevoland reist word je bewust van haar verbindende systemen: de wegen en kanalen die samen haar leefomgeving vormen. De pylonen en het ertussen gespannen kabels vormen het zenuwstelsel van dit geconstrueerde landschap (…) Samen met de windmolens zorgen ze voor een ritmische maat, zowel in de ruimte als in de tijd, en de bewegende wieken van de windturbines hebben het effect van een metronoom’.6
De hurkende man heeft de blik gericht over het Markermeer maar Gormley bedenkt hoe klimaatopwarming de omgeving langzaam zal veranderen: ‘Als de dijk naar verloop van tijd als gevolg van de stijging van de zeespiegel zou moeten worden verhoogd, dan zal het kunstwerk steeds verder in de grond verdwijnen’.7
En hoe te kijken naar de titel en de vorm van het beeld, een hurkende mensfiguur? De titel Exposure verwijst in verschillende betekenissen naar blootstelling, tentoonstelling, onthulling, zich tonen. De hurkende man is een vreemd kwetsbaar figuur in het landschap. Het merendeel van de wereldbevolking zit doorgaans in hurkende stand. In de volksmond is het beeld al snel ‘de poepende man’ gaan heten. De associatie met een spelend kind komt op. Iemand die hurkt is op een niet bedreigende manier gericht op de wereld om zich heen.
Gormley levert ook een subtiel commentaar op de traditie van grote massieve monumentale beelden, zoals de hoge Stalinbeelden, het vrijheidsbeeld in New York en het standbeeld van Jezus in Rio de Janeiro. De recente beeldenstorm op controversiële standbeelden die zijn verbonden met de slavernij laat zien hoezeer standbeelden een complexe verhouding met macht kunnen hebben.
Exposure daarentegen is licht, transparant en ruimtelijk, als een skelet zonder huid, aderen en zenuwbanen. Een lichaam waar je zelf in kunt staan en de wind kunt voelen. Gormley: ‘Ik ben niet geïnteresseerd in het idee van de mens als maat voor alle dingen. Ik ben veel meer geïnteresseerd in ideeën over inwoning in een lichamelijk organisme’.8
Sinds de jaren negentig van de twintigste eeuw is er in de beeldende kunst een terugkeer te zien naar de verbeelding van het menselijke lichaam en het verlaten van de abstractie die zo dominant was geworden in het modernisme vanaf de tweede wereldoorlog.9 Gormley heeft zich altijd tegen de modernistische kunst verzet. In zijn ogen is veel van kunst uit deze periode in zichzelf opgesloten en heeft zich afgekeerd van de mens, het lichamelijke en zijn sociale functie in de wereld.10 Gormley wil de mens terugbrengen in de kunst als het hart van de ervaring. Tien jaar na het plaatsen van Exposure zijn klimaatproblemen en de zeespiegelstijging alleen maar urgenter geworden. De laatste strofe van Hendrik Marsmans ‘Herinnering aan Holland’ komt in gedachten bij het verlaten van de dam:
en in alle gewesten
wordt de stem van het water
met zijn eeuwige rampen
gevreesd en gehoord.
‘Exposure’ is opgebouwd uit 1824 stalen hoeklijnen en 547 knooppunten. Deze knooppunten zijn gelast en verbonden met 9392 strippen en 14284 bouten. 25 meter hoog en weegt 60 ton. Het is ontwikkeld tussen 2001 en 2010. Oplevering in zomer van 2010
Dit werk maakt deel uit van de kunstroute met landart werken in de provincie Flevoland.
Noten
- Anne Berk (2015) in: In search of meaning. Mensbeelden in globaal perspectief (2015), pagina 14-16, tentoonstellingscatalogus De Fundatie Zwolle, Uitgeverij Waanders en de kunst.
- Anne Berk (2015) in: In search of meaning. Mensbeelden in globaal perspectief (2015), pagina 21, tentoonstellingscatalogus De Fundatie Zwolle, Uitgeverij Waanders en de kunst.
- Karel Ankerman (2010): Antony Gormley. Exposure, Interview met Antony Gormley. Pagina 56. Uitgave gemeente Lelystad.
- Antony Gormley (2010): Antony Gormley. Exposure, Voorstel van de kunstenaar. Pagina 40. Uitgave gemeente Lelystad.
- Karel Ankerman (2010): Antony Gormley. Exposure, Interview met Antony Gormley. Pagina 58. Uitgave gemeente Lelystad.
- Antony Gormley (2010): Antony Gormley. Exposure, Voorstel van de kunstenaar. Pagina 42. Uitgave gemeente Lelystad.
- Antony Gormley (2010): Antony Gormley. Exposure, Dankwoord van de kunstenaar. Pagina 78. Uitgave gemeente Lelystad.
- Mark Holborn (red) (2018). Antony Gormley. On sculpture, pagina 212, Uitgeverij Thames & Hudson.
- Anne Berk (2015) in: In search of meaning. Mensbeelden in globaal perspectief. Pagina 20, 80-83, tentoonstellingscatalogus De Fundatie Zwolle, Uitgeverij Waanders en de kunst.
- Christophe van Gerrewey (2010): Antony Gormley. Exposure, pagina 31. Uitgave gemeente Lelystad 2010.
Met plezier gelezen! Dank ook voor het attenderen op deze kunstenaar.
Dag Yvonne, dank! Fijn om te horen.