Grote verhalen, dat is waar Carlijn Kingma (1991) naar op zoek is. Haar werk bestaat uit grote fijnmazige gedetailleerde pentekeningen die met overtuigingskracht een poging wagen allerlei grote complexe thema’s van de mensheid te verbeelden. Daar waar de gemiddelde bezoeker bij een kunstwerk zo’n twintig seconden stil blijft staan is dat hier in alle opzichten ontoereikend. Bovendien trekken de voorstellingen voortdurend de aandacht en willen je ogen eigenlijk ook niet stoppen met kijken. Alleen dat al maakt de onderdompeling in haar werk een indrukwekkende ervaring. Kingma werkt doorgaans vele maanden aan een tekening en sluit zich dan ergens op om elke dag geconcentreerd te kunnen werken.
Kingma is opgeleid als architect maar al snel bleek dat haar toekomst niet lag in het ontwerpen van concrete bouwwerken maar in het maken van architectonische voorstellingen van onze maatschappelijke structuren. Kingma noemt zich dan ook geen architect maar cartograaf. Een cartograaf die kaarten maakt van onze samenleving, een cartograaf van denkwerelden, zoals ze zelf zegt. En ze is inmiddels te zien in kunstmusea maar een kunstenaar noemt ze zichzelf ook weer niet van harte.
Ze is in ieder geval niet het type kunstenaar dat werk maakt dat ‘voor zichzelf spreekt’. Integendeel, dit werk maakt onderdeel uit van een breder onderzoek naar de diepe sociale structuren van onze leefsystemen en zijn betekenissen. Haar metaforische werelden zijn nauwkeurig gebaseerd op politieke, filosofische en economische denkbeelden en geschiedenissen.
Carlijn Kingma – Overzicht tentoonstelling Kunstmuseum Den Haag
Het belang van wetenschappelijke onderbouwing is iets waar Kingma’s werk verschilt van het gros van de beeldende kunst. Ze zoekt nadrukkelijk de samenwerking met denkers, journalisten, wetenschappers en andere kunstenaars om die complexe geschiedenissen te verbeelden. Vanuit de kennis die ze samen met deze partners ontwikkelt kiest ze een perspectief. Maar ze geeft zelf aan dat je er ook andere interpretaties en perspectieven op los kan laten. Ze zegt daarover in een interview met NRC: “Wat ik mooi vind aan ‘cartograaf’ zijn de connotaties: het in kaart brengen en de reis. Dus: de verwondering en het onderzoek, de kunst en de wetenschap. Die twee dingen waren van oudsher al nodig om een koers te kunnen uitzetten. Het verbeelden van de randen van de kaart, de monsters en het einde van de wereld, dat was het werk van schrijvers en kunstenaars. Het onderzoek, hoe moeten we varen, hoe ziet de romp van de boot eruit, de weersverwachting, daarvoor zorgden wetenschappers.”
Carlijn Kingma – Het weefsel van de mensheid (2020). 150×115 cm, Rotringpen op papier.
In haar project Het weefsel der mensheid uit 2019 werkte ze samen met Rutger Bregman en De Correspondent. Kingma baseerde haar tekeningen deels op het optimistische mensbeeld dat hij uiteen heeft gezet in zijn boek De meeste mensen deugen. De ecologische staat van de aarde wordt bijvoorbeeld verbeeld in The Chronicle of Gaia uit 2019. Ze heeft in dit project onder andere samengewerkt met Wouter van Dieren, bekend van de Club van Rome.
Haar recentste werk is tot en met 10 september 2023 te zien in de tentoonstelling De toekomst van ons geld in Kunstmuseum Den Haag. In Het Waterwerk van ons geld werkt ze samen met Martijn Jeroen van der Linden en Thomas Bollen, journalisten en onderzoekers van het online journalistieke platform Follow the money.
Carlijn Kingma – Het waterwerk van ons geld (2022), 100×150 cm, Rotringpen op papier.
Ondanks de complexiteit van haar beelden en de onderliggende opvattingen die in haar werk zichtbaar worden heeft ze zichzelf de opdracht gesteld deze ook voor een groter publiek te ontsluiten. Ze heeft wel eens gezegd dat ze de tekeningen het liefst als vouwkaart in de boekwinkel of als Ikea-poster zou willen verspreiden. Op verschillende plaatsen op haar website en die van samenwerkende partners zijn uitgebreide video’s te zien waar de stem van Kingma je in detail meeneemt in haar werelden. Zo probeert ze de veelheid weer begrijpelijk te maken. Ook dat is minder gebruikelijk in de wereld van de beeldende kunst. Bij haar geen hermetische titelloze werken of mysterieuze poëzie. De klare lijn van haar tekeningen zet ze door in haar toelichting en uitleg omdat ze een belangrijk fundament zijn van haar werk. En dat van haar collega-onderzoekers.
Pieter Bruegel – De toren van Babel (1563), Kunsthistorisch museum Wenen.
Kingma’s tekeningen lijken op oude gravures. Ook de toevoeging van lange teksten, aanduidingen en titels passen in dat beeld. Wat opvalt in de tekeningen is de de grote diversiteit aan bouwwerken. In een interview met NRC zegt ze: „Architectuur is een taal die veel mensen verstaan. Je begrijpt als iets benauwd is, hoe het voelt om op een splitsing te staan, of in een doolhof te zitten. Daarnaast kun je met architectuur goed laten zien hoe de geschiedenis van geld of onze politiek een bouwwerk is, waarin alles op het fundament van het vorig tijdperk staat. Ook kun je met architectuur goed verbanden weergeven. Je kunt laten zien of iets bereikbaar is, of er een poort naar toe is, of een brug die versperd is. Zo’n kaart is als het schema van een machine, waarin je kunt lezen hoe een proces verloopt.”
Overal in haar werk zijn verwijzingen te vinden naar klassieke en moderne bouwwerken. In 2018 kocht Kingma een ets van Giovanni Battista Piranesi (1720-1778). Piranesi bouwde zijn tekeningen op uit zelf verzonnen architectonische constructies uit de oudheid. Een grote inspiratie voor Kingma. Ook de fameuze Toren van Babel die Pieter Bruegel de Oude schilderde in 1563 komt onder andere terug in Het waterwerk van ons geld en De Babylonische toren der moderniteit, dat over de geschiedenis van het kapitalisme gaat.
Giovanni Battista Piranesi (1749–50) – Part of a spacious and magnificent Harbor for the use of the ancient Romans opening onto a large market square – Metropolitan museum New York.
Geld als water. Dat is in een notendop waar de serie tekeningen met de titel Het waterwerk van ons geld om draait. Kingma is in staat geweest de enorme complexiteit van ons geldsysteem weer te geven in prachtige ragfijne tekeningen. Je ogen blijven er eindeloos in ronddwalen om je blik regelmatig even scherp te stellen op de kluwen aan teksten en mensfiguren in vaag vertrouwd aandoende ingenieuze architectonische bouwsels.
Water wordt in onze taal veelvuldigd gebruikt als metafoor voor geld. We spreken over ‘geldstromen’, je kan ‘geld als water verdienen’ of er ‘klotst geld tegen de plinten’. Daar vloeit ook de beeldtaal uit voort. We zien waterslangen, bassins, baden, rivieren en aquaducten.
Carlijn Kingma – Het waterwerk van ons geld (2022), detail.
In Het waterwerk van ons geld zien we een pyramide achtig bouwwerk dat grote gelijkenissen vertoont met Bruegel’s Toren van Babel uit 1563. Aan de bovenkant van de toren zijn de grote bedrijven te vinden. Op grote watertanks is ‘Big Pharma’ te lezen, ‘Retail’ en ‘Oil’. Twee grote rivieren lopen dwars door het systeem heen. De een heet ‘Lazy river of investment’ en de ander heet ‘The steady stream of debt’. Bovenin zijn weelderige bomen en struiken te zien. De plek waar alles goed groeit. Als de sluizen opengaan vindt het water zijn weg naar de onderste regionen van de samenleving. Linksboven zijn de commerciële banken te zien die een façade hebben die vaag doet denken aan een kerk. Op de weg er naar toe is een groot doek te zien met de tekst: ‘Doing God’s work’. Rechtsboven bevindt zich de centrale bank die met grote felle zoeklichten toezicht kan houden. We zien een helikopter, die aan de ketting ligt maar zo kan opstijgen om ‘helikoptergeld’ over de samenleving te verspreiden.
Hoe meer je naar de voet van de toren gaat hoe droger het is geworden. We zien managers, koeriers of werknemers opgehokt in kantoren. Uit huiskamers steken slangen die de huur en hypotheekopbrengsten weer naar boven pompen naar de bovenste reservoirs. Je ogen glijden langs kleine huiskamers, magazijnen, winkels of lopende banden. Aan de onderkant is armoede te zien en wordt er zware fysieke arbeid geleverd. Het zijn de plekken waar steeds minder water te vinden is.
De namen van grote politieke en economische denkers als Friedrich Hayek, Karl Marx en Adam Smith zijn te zien in een galerij van schilderijen net achter de façade van de banken. ‘The road to knowledge’ die uit het bouwwerk in het midden komt is ingestort. In een prachtige video animatie op de website van Follow the money kan je in detail met toelichting van Kingma zelf verder inzoomen op de tekening.
Carlijn Kingma – Het waterwerk van ons geld (2022), detail.
Carlijn Kingma – Het waterwerk van ons geld (2022), detail.
Carlijn Kingma – Het waterwerk van ons geld (2022), detail.
In drie tekeningen laat Kingma andere perspectieven op ons geldsysteem zien. In The Valley of debtfree money wordt er een wereld geschetst waarin burgers niet meer afhankelijk zijn van commerciële banken. Geld wordt beheerd door een publiek geldsysteem. Gebaseerd op de ideeën van The International Movement for money Reform. In The republic of a thousand coins is er geen centrale munt meer maar kan iedereen een eigen munt beginnen. Geïnspireerd op onder andere de opvattingen van Friedrich Hayek. Er zijn meerdere lokale geldsystemen die met elkaar concurreren. In The agora of democratic money is het geld geheel gedemocratiseerd en ontvangt iedere burger een basisinkomen. Deze voorstelling is gebaseerd op de opvattingen van de griekse oud-minister van financiën Yanis Varoufakis die een grote rol speelde in de Griekse opstelling tijdens de Eurocrises van 2015.
Carlijn Kingma – The Valley of debt-free money (2022), detail.
Carlijn Kingma – The Republic of a thousand coins (2022), detail.
Carlijn Kingma – Het weefsel van de mensheid (2020). Detail.
In Het weefsel van de mensheid uit 2020 zien we de instituties van de samenleving als onderdeel van een groot weefsel tussen heden en verleden. In de videotour langs alle aspecten van de tekening klinkt de stem van Kingma die ons meevoert en in enkele zinnen iets van de essentie in haar werk laat proeven: “Al honderden jaren is ‘weven’ een metafoor voor het mysterie van ons bestaan. Als je een enkele draad of streng kruist met een andere draad, en deze handeling blijft herhalen, kan er een oneindig complex weefwerk ontstaan. In de baarmoeder van dit verhaal ontstaan twee soorten weefsel. Letterlijk en figuurlijk, biologisch en sociaal. We zien hier een foetus die door de navelstreng verbonden is met de moeder. Er is vrijwel geen wezen in het dierenrijk dat zo afhankelijk ter wereld komt als de mens. We kunnen niet zonder elkaar, en die verbondenheid vormt de rode draad van onze geschiedenis.”
Het is die diepe verwevenheid van de mens, met elkaar, met zijn geschiedenissen en zijn leefwereld waar Kingma haar armen van verbeelding en kennis omheen wil leggen.
Carlijn Kingma – Het weefsel van de mensheid (2020). Detail.
De tentoonstelling De toekomst van ons geld is te zien in Kunstmuseum Den Haag van 15 april 2023 t/m 10 september 2023.
Online zijn er twee prachtige presentaties te zien waar er wordt ingezoomd op het werk van Kingma:
Het project The waterworks of money is ook online te zien bij Follow the money.
Het project Het weefsel der mensheid is ook online te zien bij De Correspondent