Het jongetje dat in beeld verschijnt laat een autoband voortrollen door er met een stok hard tegen aan te slaan. Geconcentreerd blijft hij zijn blik op de autoband houden tot hij dichtbij komt en heel even recht de camera in kijkt. Hij steekt zijn duim omhoog, keert om en slaat de autoband de andere kant op. Hij moet rennen om de snel rollende band bij te houden. Ik moest bij het zien van deze korte film van Francis Alÿs denken aan een wandeling in het Annapurna gebergte in Nepal waar ik in ontroering heb zitten kijken naar kinderen die dit spel deden op weg naar hun school.
De film is in 2010 opgenomen in het Afghaanse Bamiyan, een stadje dat ruim honderd kilometer ten westen van Kabul ligt. Bamiyan is de plaats waar reusachtige uit steen gehouwen Boeddhabeelden stonden, sommigen waren meer dan vijftig meter hoog. In 2001 werden de eeuwenoude beelden onder het fundamentalistische religieuze bewind van de Taliban opgeblazen.
Bij het kijken naar de film worden de beelden van de onbelemmerd spelende kinderen vermengd met de gedachte aan deze barbaarse daad. Het is typerend voor de wijze waarop Alÿs het alledaagse leven, de sociale en politieke werkelijkheid laat samenvloeien in poëtische beelden.
Francis Alÿs – Children’s Game #7: Stick and Wheels, Bamiyan, Afghanistan, 2010; video 5:22 min.
Deze film maakt deel uit van het langlopende project Children’s games. De eerste film werd in 1998 gemaakt. Een groot overzicht van deze serie is te zien in het Belgische paviljoen van de Biënnale van Venetië. Twee jaar geleden waren zijn inmiddels omvangrijke hoeveelheid films over kinderspelen ook al te zien in Eye filmmuseum in Amsterdam.
Francis Alÿs – Belgisch paviljoen Biennale van Venetië 2022.
Francis Alÿs – Korte virtuele tour door de tentoonstelling Children’s games in Eye Filmmuseum in 2019/2020.
De Belgische beeldend kunstenaar Francis Alÿs (1959) begon zijn loopbaan als architect. In 1986 verhuisde hij naar Mexico City om na de grote aardbeving van 1985 te helpen bij de wederopbouw en hij is er uiteindelijk blijven wonen. Daar ontdekte hij de kunst. Hij moest zijn plek vinden in een vreemde stad in een vreemd land. Hij begon met het maken van dagelijkse wandelingen door de stad. Uit die wandelingen zijn de eerste tekeningen, schilderijen, teksten, foto’s en video’s voort gekomen. Hij verkende met een bijna antropologische blik zijn rol als beschouwende en zoekende nieuwe inwoner van Mexico City. Hij ziet het als een proces dat nog steeds doorgaat.
Francis Alÿs – Turista (1994), kleurenfoto. Foto: Marc Wathieu
Over het werk Turista, dat gaat over die plaats die hij als buitenstaander inneemt, zegt hij in een interview: “Toen ik in 1994 voor de kathedraal naast het Zócalo ging staan met een bord aan mijn voeten met de tekst ’turista’, stelde ik mezelf aan de kaak maar testte ook mijn eigen status, die van een buitenlander, een gringo. ‘In hoeverre kan ik bij deze plek horen? In welke mate kan ik er een oordeel over vellen? Ben ik een deelnemer of slechts een waarnemer?’ Door mijn diensten als toerist aan te bieden te midden van een rij timmerlieden en loodgieters, schommelde ik tussen vrije tijd en werk, tussen contemplatie en bemoeienis.”
Die houding tekent het onderzoek van Alÿs nog steeds. Hij stelt politieke en sociale kwesties aan de orde op een wijze die ook een zekere lichtheid in zich draagt en het absurde van het bestaan benadrukt.
Francis Alÿs – Paradox of Praxis 1 (Sometimes making something leads to nothing), 1997, video, 5 min.
Een van zijn bekendste werken is Paradox of Praxis 1 (Sometimes making something leads to nothing) uit 1997 waarin hij een groot blok ijs negen uur door de straten van de stad duwt tot het is gesmolten. Je ziet de verbaasde gezichten van de inwoners die tegelijkertijd weer doorlopen alsof niets ze nog kan verbazen. Naast de vraag wat een kunstwerk nu precies is laat dit werk zich ook lezen als een metafoor voor de taaie en hardnekkige alledaagse problemen van de bevolking die maar niet worden opgelost.
Francis Alÿs – The Green Line (2004) – video, 17:41 min.
"Sometimes doing something poetic can become political and sometimes doing something political can become poetic" Francis Alÿs
In een ander werk, The green line, loopt Alÿs in de straten van Jeruzalem langs de groene lijn, de scheidslijn zoals die was afgesproken in 1949 na de Arabisch-Israelische oorlog. Die lijn is al lang niet meer leidend in het conflict. Hij laat slierten groene verf op het asfalt druppen tijdens zijn wandeling. Het werk van Alÿs gaat vaak over het verkennen van plaats en ruimte en de vraag naar wat een grens nu precies betekent.
Francis Alÿs – Children’s Game #16: Hopscotch, Sharya vluchtelingenkamp, Irak, 2016; video 4:02 min.
De serie kinderspelen die Alÿs maakte vanaf eind jaren negentig mist het absurde van de vroegere werken maar brengt een aanraakbare lichtheid en kwetsbaarheid met zich mee. Veel van zijn videowerken van kinderspelen over de hele wereld komen ons bekend voor. In Hopscotch, gefilmd in een vluchtelingenkamp in Irak, zien we kinderen hinkelen. In Leapfrog, ook een video die is gefilmd in Irak, zien we wonderlijk uitgedoste kinderen plezier maken met haasje over spelen en in Musical chairs zien we giechelende kinderen door het bruinrode Mexicaanse zand lopen in een klassieke stoelendans.
Francis Alÿs – Children’s Game #20: Leapfrog – Nerkzlia, Irak, 2018; video 5:53 min.
Francis Alÿs – Children’s Game #12: Musical Chairs – Oaxaca, Mexico, 2012; video 5:05 min.
Francis Alÿs maakt al jaren kleine schilderijen, ongeveer A5-formaat, veelal over de reizen en wandelingen die hij maakt. Ze zien er afgesleten uit, als een gebleekte muurschildering of een oude afbladderende fresco. Meestal staat er in het wit een tekst in geschilderd. Vaak is het een titel, een aanduiding of een plaats.
Francis Alÿs – Mosul – Irak, Nov. 2016 – Olieverf op doek. 13 x 18 cm.
In deze schilderijen geeft hij met de teksten heel feitelijk een plaats en een datum aan. In verzadigde kleuren zien we het alledaagse leven vermengd met de sociale en politieke omstandigheden zoals hij ze tegenkwam op zijn reizen door Afghanistan, Irak, Mexico of Congo. Fietsende mannen langs een roadblock, vliegerende kinderen met helicopters in de lucht of een groep mensen die door het zand lopen. Sommigen bepakt met bagage op de rug, vluchtelingen? Hier zien we soms ook fragmenten van de kinderspelen in terugkomen. In een klein, wat wazig schilderijtje, zien we een muur van verticale grijze delen. Voor de muur spelen kinderen haasje over. Het onderschrift in het schilderij laat ‘Jerusalem’ zien. De hoge betonnen delen van de muur zijn vrijwel onmiddelijk herkenbaar als Israelisch. Onbestemde mediabeelden dwarrelen langs in mijn hoofd. Even komt ook de muur tussen Mexico en de VS in mijn gedachten. In de barre politieke werkelijkheid gaat het leven door, ook het spelen. Ook aan de andere kant van de muur.
Francis Alÿs – 1. Kabul, Afghanistan, June 6, 2010 – Olieverf op doek. / 2. Jerusalem, 2003 – Olieverf op doek.
In een ander schilderijtje met het onderschrift ‘Kabul, Afghanistan, 2011’ zien we een kind tegen een rollende hoepel slaan. Precies zoals de kinderen uit Bamiyan deden in de video Stick and wheels. Mijn ogen blijven even hangen bij de elektriciteitsdraden die nutteloos langs de paal hangen. Ook bekende spelletjes als knikkeren (Jordanië), bikkelen (Kathmandu), touwtjespringen (Hong Kong) zijn onderdeel van de serie. En tijdens het kijken ervaar je dat spel als iets zeer universeels. Zelfs als je kinderspelen tegenkomt die hele lokale betekenissen kennen met bijbehorende rituelen zoals het maken van zoemende geluiden om de muggen op afstand te houden in Congo.
Francis Alÿs – Kabul – Afghanistan – 2011. Olieverf op doek, 13 x 18 cm.
Francis Alÿs – Irak (2016), olie op doek, 13 x 18 cm.
Francis Alÿs – Overzicht schilderijen Belgisch paviljoen Biennale van Venetië.
“Children’s Games slaat ook op mijn kindertijd”, zegt Alÿs in een interview. “Ik herinner me nog dat ik in de jaren 60 – ik was acht of negen – in Bozar een reproductie van Kinderspelen van Pieter Bruegel zag. Dat schilderij heeft veel impact op mij gehad. Toen ik over de invulling van het Belgische paviljoen nadacht, was een hommage aan Bruegel een van de drijfveren” In het bekende schilderij Kinderspelen van Pieter Bruegel de Oude uit 1560 worden meer dan tachtig spelvormen uit die tijd voorgesteld. Opvallend is dat veel van deze spelen zoals haasje over of het slaan met een stok tegen een rollende hoepel ook weer terug zijn te vinden in de hedendaagse werkelijkheid van kinderen over de hele wereld.
Pieter Bruegel de Oude – Kinderspelen (1560), Olieverf op hout, 118 × 161 cm, collectie Kunsthistorisch Museum Wenen.
In archaïsch Nederlands wees de historicus Johan Huizinga in 1938 op het belang van het spel in zijn beroemde boek Homo Ludens: “Het is onmisbaar voor het individu, als biologische functie, en het is onmisbaar voor de gemeenschap om den zin, dien het inhoudt, om zijn beteekenis, zijn uitdrukkingswaarde, om de geestelijke en sociale verbindingen, die het schept, kortom als cultuurfunctie. Het bevredigt idealen van uitdrukking en samenleving. Het heeft zijn plaats in een hoogere sfeer dan de strikt biologische van het proces voeding-paring-beschutting.“
Francis Alÿs staat in een interview ook even stil bij de betekenis van het spelen: “Ik vind dat volwassenen trouw moeten zijn aan de kinderen die ze waren. Dat is een ongelooflijke prestatie. Ik geloof dat je je dat moment opnieuw moet herinneren en leren vertrouwen – het meest kostbare van je bestaan.”
Het werk van Francis Alÿs met de titel The nature of the game in het Belgisch paviljoen van de Biennale van Venetië is te zien van 23 april tot 27 november 2022.
Van december 2019 tot maart 2020 waren zijn films over kinderspelen ook al te zien in Eye filmmuseum in Amsterdam.
Zijn werk is onderdeel van nationale en internationale museumcollecties. De videowerken op zijn website maken onderdeel uit van het publieke domein.