‘Kunt u een cijfer geven aan de pijn, tussen nul en tien?’ vraagt een verpleegkundige aan een patiënt waarmee ik in gesprek ben. De vrouw begint te vertellen wat ze zojuist al uitgebreid aan mij heeft verteld, namelijk dat de pijn op veel plekken zit. Ze beschrijft de pijn die ze in haar rug voelt en geeft aan dat dit een andere pijn is dan in haar buik, stekender en scherper. Vervolgens zegt ze dat ze inmiddels ook hoofdpijn heeft gekregen van de verkramping waar haar lijf in terecht is gekomen. De verpleegkundige hoort het geduldig aan en vraagt haar opnieuw of ze er een cijfer aan kan geven. De vrouw is even stil, kijkt mij wat vertwijfeld aan en ik zie haar denken hoe ze al deze verschillende pijnen in een cijfer kan stoppen. ‘Tja, een zeven of acht misschien? Ik weet het eigenlijk niet, een negen?’ Ze kiest uiteindelijk voor een zeven. Als ik naar haar vertrokken gezicht kijk lijkt het me eerder een negen. Maar ik lig niet in dat bed. Zij heeft die pijnen en ze omschreef zichzelf als iemand die niet snel ‘piept’. De NRS-score die verpleegkundigen gebruiken is subjectief. Patiënten bepalen of de pijn goed te dragen is of ondraaglijk. Pijn is in grote mate beleving en ervaring. Objectief valt het eigenlijk nog niet goed te meten. We zijn dus overgeleverd aan onze beschrijvingen en verbeeldingen van pijn.
Op 17 september 1925 wordt de gammele bus waar de 18-jarige Frida Kahlo in zit geramd door een tram op een kruispunt in het zuiden van Mexico-stad. In de chaos van rondslingerende glasscherven, bagage en vallende mensen wordt haar onderlichaam doorboord met een metalen stuk leuning. Ze breekt haar been en haar voet wordt verbrijzeld. Haar bekken en haar ruggenwervel zijn op meerdere plaatsen gebroken. Het busongeluk betekent voor haar een levenslang fysiek en existentieel gevecht met pijn maar ook het begin van een leven als beeldend kunstenaar.
Frida Kahlo – Ongeluk, 1926, potlood op papier: 20 x 27 cm, Collection: Juan Coronel, Cuernavaca, Mexico
Frida Kahlo is uitgegroeid tot een van de bekendste vrouwelijke kunstenaars in de geschiedenis. Haar werk is actueler dan ooit met thema’s die gaan over seksuele en culturele identiteit, politiek, de representatie van lichamelijkheid en gender en leven met pijn en beperkingen. Ze is zeer geliefd in haar geboorteland Mexico. Nieuwe generaties herkennen zich in haar levensknopen. Kunstenaars, psychologen, gender- en cultuurwetenschappers hebben zich over de vele aspecten van haar leven gebogen. Ook artsen en fysiotherapeuten zijn geïnteresseerd geraakt in haar redelijk goed gedocumenteerde ziektegeschiedenis.
Door de polio die ze krijgt in haar zesde levensjaar was haar ene been korter dan de andere. Ze onderging in haar korte leven tientallen operaties, moest leven in korsetten, met een beenprothese en is op verschillende momenten in haar leven vele maanden bedlegerig geweest. Tegelijkertijd ontwikkelde ze zich tot een flamboyant en kleurrijk artiest die haar leven lang haar beperkingen wilde omzetten in de scheppende kracht van de kunst.
Na een tentoonstelling het Cobra museum is nu ook een prachtig overzicht te zien van haar werk in het Drents museum in Assen.
Kahlo werd in 1907 geboren in Coyoacán, een wijk in Mexico-stad, niet ver van de plaats van het busongeluk. Haar moeder was een Mexicaanse katholiek en haar vader een Duitse protestant. Kahlo wilde na haar school een geneeskundeopleiding gaan volgen. Het ongeluk maakte een einde aan deze droom. Tijdens de maandenlange revalidatie mocht ze alleen maar liggen en ze kreeg het idee om te gaan tekenen en schilderen. Haar vader was fotograaf en zorgde voor schildermateriaal. Haar moeder voorzag haar bed van een ingenieus opgehangen spiegel zodat ze zichzelf kon schilderen. Haar eerste zelfportretten zagen het licht. Er zouden er nog meer dan vijftig volgen. Haar interesse voor geneeskunde verwerkte ze door haar leven heen in haar symbolisch geladen schilderijen en tekeningen.
Frida Kahlo – Henry Ford hospital, 1932, 31×38,5 cm, olieverf op metaal, – collectie: Museo Dolores olmedo, Mexico
In 1928 krijgt ze een complexe relatie met de beroemde Mexicaanse kunstenaar Diego Rivera. Beiden hebben diverse relaties met anderen en gaan in 1935 uit elkaar om vijf jaar later weer te hertrouwen. In 1932 werken beiden in de Verenigde Staten en krijgt Kahlo een miskraam. Dat is voor haar een van de ervaringen die bepalend is geworden in haar leven. Ze kreeg er drie. In het werk Henry Ford Hospital uit 1932 zien we een naakte Frida in een ziekenhuisbed liggen. Rode lijnen verbinden als een navelstreng verschillende symbolen met haar lichaam, een foetus, een anatomische voorstelling van het bekken en een aantal andere symbolen die staan voor haar ervaring. We zien een traan uit haar ogen rollen. De oorspronkelijke titel van het schilderij was Het verborgen verlangen. Afstand en nabijheid kenmerken veel van haar werken. Het vogelperspectief versterkt dit nog eens. Het bed staat in het kale industriële landschap met de Ford-fabrieken van Detroit. Ze verbleef in Detroit omdat Diego een muurschildering in die stad maakte.
Frida Kahlo – Frida en de miskraam, 1932, 31,7 x 24 cm – collectie: Museo Dolores olmedo, Mexico
In de tekening Frida en de miskraam is een aantal terugkerende symbolen te zien. De foetus is door een lang soort navelstreng verbonden met haar baarmoeder, voorgesteld als anatomische tekening. Haar ogen laten opnieuw tranen zien. Uit haar vagina stroomt bloed dat de aarde in druppelt en de voedingsbodem lijkt te zijn voor nieuw leven in de vorm van planten die vormen hebben van handen en genitaliën. Net als de anatomische tekeningen zien we hier verwijzingen naar classificerende botanische tekeningen. Dat nieuwe leven moeten we artistiek duiden want haar linkerhand laat een schilderspalet zien. Haar ervaring fungeert als humuslaag voor nieuwe schilderijen en tekeningen. De open en eerlijke manier waarop Kahlo de voorstelling van een miskraam schilderde was baanbrekend.
Frida Kahlo – De gebroken zuil, 1944, 39,8 x 30,5 cm, olieverf op masoniet – collectie: Museo Dolores olmedo, Mexico
Pijn maakt geen deel uit van het leven, het kan het leven zelf worden’ schreef Kahlo in een van haar gefragmenteerde dagboeken. In het schilderij De gebroken zuil uit 1944 zien we Kahlo vanaf haar middel tot haar kruin. Haar romp is gevangen in een van haar met stof bekleedde stalen korsetten. Om haar heupen heeft ze in een witte doek geslagen. We kijken dwars door haar huid naar haar gebroken ruggengraat in de vorm van een klassieke Ionische zuil. Het lichaam als een geruïneerde tempel. De gebroken zuil als metafoor werd door Kahlo gebruikt in tekeningen en schilderijen maar figureerde ook op een van de gipsen korsetten die door haar werden beschilderd. Haar gezicht is vlak en onbewogen. Uit haar ogen stromen tranen. Uit haar lichaam steken zwarte spijkers. De spijkers verbeelden haar stekende pijnen en verwijzen op de achtergrond naar het martelaarschap van Jezus en het door pijlen doorboorde lichaam van de heilige Sebastiaan. In een van haar teksten schrijft ze: ’In Mexico word ik de heldin van de pijn genoemd’.
Het is bekend dat Kahlo een groot liefhebber was van kunstenaars die de pijn en beperkingen van het menselijk leven hebben verbeeld zoals Jeroen Bosch, Pieter Bruegel de Oude en Vincent van Gogh.
1. Beschilderd gipskorset 1944 2. Orthopedisch korset 1944 zoals te zien op het schilderij De gebroken zuil. Opstelling Drents Museum 2021.
Frida Kahlo hield van tegenstrijdigheden. Ze was biseksueel en benadrukte ook haar mannelijke kanten door haar snor te laten staan. Ze hing aan de moderne tijd en westerse kunst en tegelijkertijd had ze een grote hang naar de traditionele Mexicaanse cultuur. Ze gebruikte de katholieke traditie maar was geen katholiek. Ze was communist maar genoot van haar verblijf in het opwindende en kapitalistische New York.
Ze schilderde op een open manier over haar angsten, pijnen en verlangens maar verborg haar lichamelijke beperkingen zorgvuldig onder haar kleurrijke lange klassiek Mexicaanse Tehuana-tunieken en opvallende hoofddeksels. Aan haar vingers zaten meerdere grote ringen en haar extroverte schoenen trokken veel aandacht. Haar gipsen korsetten werden als schildermateriaal toegeëigend en verdwenen onder gelaagde voorstellingen met symbolen uit haar leven. In de jaren veertig gaat ze lesgeven aan de kunstacademie maar er breekt ook een tijd aan van meerdere operaties, bedrust en een amputatie.
Nickolas Murray – Frida op het dak, New York 1946, foto, 36,8 x 27,3 cm, collectie Brooklyn museum.
1. Enkellaarzen (1948-1952) 2. Beenprothese met laars (1953-1954). Opstelling Drents Museum 2021.
In Zonder hoop uit 1945 zien we Kahlo in een ziekenhuisbed liggen met een houten stellage boven zich. Uit haar mond komt een dikke oranjeachtige substantie waar diverse beesten en attributen te zien zijn waaronder de schedel van suiker die ze van Diego kreeg en verwijst naar het Mexicaanse Día de Muertos (Dag van de doden). Ze moest een aantal maanden rust houden en platliggen. Ze was zo vermagerd dat ze onder dwang voeding kreeg. De kegel met smurrie uit haar mond is de verbeelding van de weerzin die ze op dat moment voelde tegen eten. Op haar dekbed zijn micro-organismen geschilderd. Op de achterkant van het schilderij schreef ze: ‘Ik heb geen hoop meer…alles beweegt op het ritme van de buik’.
Frida Kahlo – Zonder hoop, 1945, olieverf op doek op masoniet collectie: Museo Dolores Olmedo, Mexico
Frida Kahlo – Zelfportret met aapje, 1945, 56 x 41,5 cm, olieverf op doek, – collectie: Museo Dolores Olmedo, Mexico
Ernstige vaatproblemen zorgen aan het einde van haar leven dat haar rechterbeen gedeeltelijk moet worden geamputeerd. Ze was door verzwakking al in een rolstoel terechtgekomen. Ze verandert haar beenprothese in een extraverte kleurigheid, passend bij de ringen en haar lange gewaden. Ze schildert in de laatste periode steeds meer stillevens die ze kan schilderen vanuit bed, net als haar zelfportretten die ze maakte na het busongeluk. Een jaar voor haar dood in 1954 krijgt ze haar eerste solotentoonstelling in Mexico. Ze kan deze in bed bijwonen. Twee decennia later wordt haar werk langzaam bekender in de rest van de wereld.
Frida Kahlo – Stilleven met papegaai en vlag, 1951, olieverf op masoniet, – collectie: Museo Dolores olmedo, Mexico
‘Ik ben niet ziek, ik ben gebroken’, schrijft Kahlo in haar dagboek. Ergens anders noteert ze: ’Ik ben gelukkig zolang ik kan schilderen’. Kracht is het kernwoord als het gaat over het leven en werk van Frida Kahlo. Zwaartekracht was haar vijand, draagkracht haar uitdaging, wilskracht haar motor, veerkracht haar ruimte en verbeeldingskracht haar redding. Samen vormen al deze krachten een bijzonder intrigerend en inspirerend beeld van haar levenskracht.
De tentoonstelling Viva La Frida, life and art of Frida Kahlo is van 8 oktober 2021 tot 27 maart 2022 te zien in het Drents museum in Assen.
Literatuur
Rens, Annemiek (red.) (2021) Viva La Frida, life and art of Frida Kahlo – tentoonstellingscatalogus Drents museum. Assen: WBOOKS/ Drents museum.