‘Mensen die goed luisteren en die klankbord zonder oordeel zijn. Dat bieden geestelijk verzorgers u’, staat er te lezen op een website van een zorginstelling. Zonder oordeel luisteren als grondhouding is zonder enige twijfel een van de meest genoemde omschrijvingen van Geestelijke verzorging. Een kleine rondgang langs de introducties van mijn collega’s op websites in diverse werkvelden levert vergelijkbare zinsneden op: ’Het is belangrijk dat er dan mensen om je heen zijn die naar je luisteren, zonder oordeel en helpen het onzekere mee te dragen’ of ‘Iemand die een deskundig luisterend oor biedt, iemand die zonder oordelen en adviezen met u in gesprek gaat…’ Buiten onze beroepsgroep is er nog een heel veld aan hulpverleners, zorgverleners, coaches, therapeuten en managers voor wie zonder oordeel luisteren ook een heilige graal is. Ronkende teksten als ‘Leren luisteren zonder oordeel – praktische tips’ of ‘zonder oordeel luisteren kun je leren’ zijn overal te vinden.
Het is echter reiken naar het onmogelijke. We zijn behept met onze persoonlijke gesitueerdheid in de wereld en onze verhouding tot die wereld. Daar is ons oordeel in geworteld. Mij rest niets anders dan een uiterste poging te doen dit tussen haakjes te zetten en te parkeren in gesprekken met patiënten.
Kijken naar het werk van de Nederlandse fotografe Dana Lixenberg (1964) is een diepgaande oefening in kijken zonder oordeel. In het Stedelijk Museum in Amsterdam is een 69-minuten durende video-installatie te zien uit 2015 die het sluitstuk vormt van haar ruim twintig jaar omspannende project Imperial Courts. In de jaren negentig is Dana Lixenberg groot geworden door portretten van iconische Amerikanen als Tupac, The Notorious B.I.G., Prince, Iggy Pop en Donald Trump. Deze zijn samengebracht in wat de serie American images is gaan heten. Ze laat ze zien als gewone alledaagse mensen, vermoeid, afgeleid of kwetsbaar. Lixenberg fotografeert al decennia met een analoge 4×5-camera. Dat maakt onderdeel uit van het proces en de kwaliteit van de beelden. Lixenberg over haar werkwijze: ’Zelfs als ik voor een reportage in een chaotische situatie verkeer, denk ik: het is misschien omslachtig, maar ik probeer liever een paar verstilde beelden te nemen, dan dat ik een hele serie vluchtige schiet. Met een technische camera is het alsof je iets onder de loep neemt, onder een vergrootglas legt.’
Naast de portretten binnen de serie ‘American images’ ontwikkelt Lixenberg series die gericht zijn op plaatsen waar mensen leven die zich bevinden in de marges van de samenleving. De serie ‘Jeffersonville, Indiana’ (2005) zet mensen die dakloos zijn in het licht. ‘The Last Days of Shishmaref’ (2008) is een portret van een kleine Inupiaq-gemeenschap in Alaska die wordt bedreigd door klimaatverandering. Haar bekendste serie is het langlopende project ‘Imperial Courts’ (1993-2015).
Imperial Courts is een kleine wijk met sociale woningbouw in het stadsdeel Watts in South Central L.A. De wijk is al decennialang het toneel van bendegeweld, sociale achterstanden en rassenrellen. Lixenberg was er voor het eerst in 1993 voor Vrij Nederland in de nasleep van de rellen die in 1992 ontstonden na de vrijspraak van de agenten die Rodney King op een gewelddadige wijze hadden gearresteerd. Het lukte haar om het vertrouwen te winnen van Tony Bogard, de bendeleider van de Crips die in Imperial Courts woonde. Hij introduceerde haar bij de bewoners en heel langzaam werd ze door hen toegelaten in de wijk. Lixenberg zegt daarover in een interview: ‘Het was daar een warzone en er waren journalisten op zoek geweest naar dramatische verhalen met een focus op bendes. Door die grote camera op een statief onderscheidde ik me van de rest van de media’.
Op drie metersbrede projectieschermen naast elkaar worden wisselend beelden getoond van het alledaagse leven in Imperial Courts. De openingsbeelden van de video-installatie in het Stedelijk museum tonen gedekte tafels en plastic stoelen op een grasveld in de buurt. De plek waar veel van het leven in de wijk zich afspeelt. Er staat een ronde vissenkom op tafel. We zien een eindexamenfeest. Blije gezichten. Langzaam wisselen de beelden op de schermen naar de verschillende individuele bewoners van de wijk op andere momenten. De camera staat vast op het statief, beweging zien we nauwelijks. Mannen hangen wat rond, er wordt domino gespeeld, een meisje begint zichtbaar trots te rappen, een vrouw vertelt over het harde leven in de wijk, de lens gaat langzaam langs getraliede woningen die in een bijna bedrieglijk zacht blauw zijn geschilderd, we zien een kinderfeestje met kleurige ballonnen, kinderen loom spelend in een opblaasbadje, een rouwende moeder, een meisje in een roze batgirlpakje dat zich heeft verkleed voor Halloween of een vrouw die minutenlang close-up stil wordt geobserveerd zonder te zien waar ze heen kijkt.
De beelden blijven lang staan en bewegingen verschuiven traag. Verstild soms. Zo blijven de beelden dicht bij haar fotografische werk. Het zorgt voor een uiterst geconcentreerde langzame vorm van kijken. Lixenberg registreert het met afstand en zonder zichtbaar oordeel. Tegelijkertijd komen de bewoners zo heel erg dichtbij. Soms lijkt het alsof ze de camera niet meer zien.
In een interview zegt Lixenberg: ‘Ik houd me veel bezig met sociaal onrecht. Hoewel ik niet de verwachting heb dat ik sociale veranderingen kan beïnvloeden of een tastbare impact kan maken met mijn foto’s, geeft het een gevoel van kracht om de mensen die ik fotografeer een tijdloze aanwezigheid in een grotere wereld te kunnen geven.’
Getroffen op onverwachte momenten krijgen de bewoners door de lens van Lixenberg eigen gestaltes van waardigheid, kwetsbaarheid, kracht en trots. Het contrasteert met de beelden die we kennen van dit soort wijken met verslaving, drugshandel, berovingen en moord. Deze gebruikelijke dramatisering heeft Lixenberg bewust teruggebracht tot realistische beelden van alledaagsheid. Het geweld in dit stadsdeel is in haar portretten grotendeels naar de achtergrond gedreven maar de spanning blijft onderhuids voelbaar. In flarden rap, spoken word en verhalen komt het op momenten naar de oppervlakte. De camera blijft even hangen bij plastic bloemen en uitgebrande kaarsen op een gedenkplaats waar een moord heeft plaatsgevonden.
Naast de video-installatie is er een gelijknamig boek dat de bewoners van Imperial Courts portretteert en een web documentaire.
Ze is na 1993 nog vele malen teruggekeerd naar de wijk om te fotograferen. Meisjes uit 1993 werden moeder. Vaders zijn opa geworden. De vele verbintenissen zijn nauwkeurig vastgelegd en te zien op de website. Verder zijn er verhalen en beelden uit de film te zien. Bewoners hebben ook de mogelijkheid om zelf materiaal te uploaden. Zo is er een rijk verhalend en genealogisch document van Imperial courts als gemeenschap ontstaan.
Hoe zit het met het proces van oordelen? Vragen rond geweld, slachtofferschap, daderschap, racisme en sociale omstandigheden zijn subtiel verweven in de beelden. Het werk van Dana Lixenberg zet mij aan tot denken in een gelaagde moraliteit. Mijn persoonlijke situatie komt in het kijken op scherp te staan en Lixenberg biedt de ruimte en de context om je daartoe te verhouden.
Haar beelden passen in de lange traditie van documentairefotografie die dicht op de huid van mensen zit. Het is een lijn die loopt van Walker Evans en August Sander via de optimistische humanistische fotografie van de jaren veertig en vijftig langs de rauwe beelden van Ed van der Elsken en Diane Arbus naar een verwante tijdgenoot als Rineke Dijkstra.
Interview Dana Lixenberg met Paris Photo (2018)
De tentoonstelling ‘Imperial Courts’ van Dana Lixenberg is door de corona-crisis verlengd tot 9 augustus 2020.