Vier jaar geleden, op 19 maart 2019, stond ik op het 24-oktoberplein in Utrecht stilzwijgend naar een enorme berg bloemen te kijken. Tussen de bloemen lagen stukken papier met hartverscheurende teksten. Op een elektronisch billboard naast het trottoir was op het scherm een grote tekening te zien van Nijntje. Uit haar terneergeslagen ogen rolde een traan en ze hield in haar hand een touw vast dat was verbonden met de vlag van Utrecht. De vlag hing halfstok.
19 maart 2019 – 24 oktoberplein, Utrecht.
Een dag eerder werd de stad opgeschrikt door een gewelddadige aanslag. Een man schoot met een vuurwapen op willekeurige inzittenden van de sneltram die in de ochtend richting Nieuwegein reed. Bij de fly-over op het 24-oktoberplein kwam de tram om 10.43 uur tot stilstand.
De dader schoot wild om zich heen op iedereen die hij voor zijn wapen kon krijgen en vluchtte nadat hij veel slachtoffers dood of gewond had achtergelaten. Er was paniek en chaos. Er werd een klopjacht op hem geopend. Ik was op dat moment aan het werk en niet in de stad toen ik het bericht kreeg. De zorg om mijn kinderen, familieleden, vrienden en kennissen groeide met de minuut. Zoveel levens zijn er met elkaar verweven.
Facebookberichten op 18 maart 2019.
Een dag later was Nijntje dus symbolisch aanwezig. De tekening op het billboard was gemaakt door een inwoner van Utrecht die haar verdriet op deze manier wilde delen. De tekening ging viral en kwam zo binnen een dag op het billboard terecht. Tussen de bloemen was de traan van Nijntje overal aanwezig. Velen hadden daar hun eigen draai aan gegeven. De eenvoud van de traan van Nijntje viel even samen met dat moment. Geen hysterie over de religieuze achtergrond van de aanslag, geen spandoeken, gewoon stilstaan bij al dat vreselijke leed. De trams namen er al weer krakend de bocht.
19 maart 2019 – 24 oktoberplein, Utrecht.
De universele kracht van Nijntje is al vele malen geroemd. Er zijn meer dan vijftig vertalingen bekend van Nijntje. Dick Bruna was zelf trots op het feit dat er maar heel af en toe iets moest worden veranderd omdat het niet helemaal paste in een andere cultuur. Voor een Japanse versie werd iets wat Japanser gemaakt en de schoorstenen op de huizen werden veranderd voor een Arabische versie omdat er op de huizen geen schoorstenen zaten. De zwijgzaamheid van Bruna’s wereld maakt ruimte voor verbeelding en het oningevulde. We zien geen politiek, geen religie en geen seksualiteit. De wereld is teruggebracht tot elementaire delen van het alledaagse en tegelijkertijd laat het een essentiële intimiteit zien zonder dat het sentimenteel is. Familie, vrienden en karakteristieke gebeurtenissen als een redding, naar het ziekenhuis gaan, vliegen of het vieren van een feest. In de loop van de jaren werden ook de figuren diverser met verschillende huidskleuren.
Dick Bruna op de gevels in de winkelstraten van Utrecht tijdens de coronaperiode maart 2020.
Dick Bruna – grafisch werk – Vaste tentoonstelling in het Centraal museum in Utrecht.
Die eenvoud wilde Bruna ook bereiken in de wijze waarop hij tekende. In een interview met Vrij Nederland zegt hij: “Ik ben per boek een paar maanden bezig. Het moeilijkste van het hele proces is toch het vereenvoudigen. Je wil uiteindelijk het zo hebben dat je denkt, nou dat kan ik ook. Dat het zo eenvoudig is.” Bruna’s werk werd niet gezien als kunst, in eerste instantie ook niet direct door hemzelf. Pas aan het einde van zijn leven werd hij ook als kunstenaar erkend en in 2015 kreeg hij een tentoonstelling in het Rijksmuseum waar vooral zijn kunstenaarschap en zijn inspiratiebronnen centraal stonden. Wim Pijbes, destijds directeur van het Rijksmuseum stelde hem gelijk aan Vermeer, Mondriaan en Rembrandt. Dat is misschien wel erg groot maar Bruna is lang als kunstenaar over het hoofd gezien.
Dick Bruna werd geboren in 1927 in Utrecht. Hij zou er vrijwel zijn hele leven blijven wonen en werken. Hij overleed in 2017, twee jaar voor de tramaanslag. Zijn vader was uitgever, net als zijn grootvader en had na de bezetting het idee dat zijn zoon in zijn voetsporen zou treden en de uitgeverij in zou gaan. Hij ging naar Londen en Parijs en raakte in de ban van de kunst. Hij bezocht er veel musea en na zijn terugkeer in Nederland ging hij studeren aan Rijksacademie van beeldende kunsten in Amsterdam. Hij brak de studie af om voor de uitgeverij van zijn vader boekomslagen te maken. Het zouden er zo’n 1800 worden, merendeels in de Zwarte beertjes-reeks. De honderden omslagen van vooral detectives waren eenvoudig, krachtig en met primaire kleuren ontworpen.
Dick Bruna – Diverse tekeningen o.a. voor Nijntje in het museum. Collectie Centraal Museum Utrecht.
De invloeden die hij in de Parijse musea had opgedaan kwamen volop terug in zijn werk. De klare lijn van het modernisme had hij opgepikt van Henri Matisse, Fernand Léger en De Stijl. Bruna populariseerde deze beeldtaal voor vele generaties lezers in zijn boekomslagen, kinderboeken en verschillende losse opdrachten voor grafisch werk. Bruna: ‘Van Matisse heb ik zijn eenvoud geleerd en het kleurgebruik. Die knipsels gemaakt uit effen kleuren op een wit vlak, dat vond ik fantastisch. Daarop ben ik verder gegaan voor de omslagen.’1
Op de website van het Centraal museum in Utrecht is een uitgebreid overzicht te zien van Bruna’s schetsen en tekeningen. De tekeningen van Bruna werden in de laatste fase met penseel geschilderd. Hij heeft vaak gezegd dat hij wilde dat de lijnen niet helemaal strak waren maar iets beverigs bleven houden.
Henri Matisse – La Gerbe (1953). Collectie: Los Angeles County Museum of Art. Foto: Rob Corder.
Dick Bruna – Twee boekomslagen. Foto’s: Karel Julien Cole.
Dick Bruna – illustratie – Vaste tentoonstelling in het Centraal museum in Utrecht.
Fernand Léger- Divers, Blue and Black (1942-43). Collectie Metropolitan museum, New York. Foto: Roger Vercruysse.
In 1953 maakte Bruna zijn eerste kinderboek, De appel. De stijl is herkenbaar en zou hij in de vorm van Nijntje verder uitkristalliseren. De appel werd in eerste instantie slecht ontvangen. Bruna kreeg te horen van ouders dat er bijna niets te zien was op de pagina’s. Maar kinderen pakten het uiteindelijk wel op.
De tekeningen die hij voor Nijntje maakte zijn een verhaal maar de manier waarop hij er mee werkte liet ook iets zien van de kunstenaar. Bruna daarover: “Voor een boek wil ik dus echt ook alle twaalf tekeningen ook echt naast elkaar zien. Ik wil ook dat ze dezelfde kracht hebben. Dat ze op zichzelf ook allemaal zo zijn dat je ze zo op zou kunnen hangen. Ik probeer dat soort kwaliteit te bereiken.”
Dick Bruna – Binnenwerk De Appel (1953). Foto’s: Karel Julien Cole.
Met twee penseeltjes (afgebeten en gesleten) heb ik de eerste zes boekjes gemaakt. Ik teken altijd met penseel, daardoor krijg je dat een beetje beverige.
Nijntje Art parade – Museumplein 2015. Met werken van verschillende kunstenaars o.a.Max Kisman, Florentijn Hoffman, Harrie Geelen en Chantal Spit.
Op zaterdag 18 maart 2023 zit ik op een bank bij het 24 Oktoberplein te wachten op de herdenking van de tramaanslag. De lentezon schijnt al krachtig over het kleine park dat als herinneringsmonument is ontworpen. Het is gemaakt op de plek waar eens de bergen bloemen lagen rondom een boom. Het monument bestaat uit banken die in halve cirkels naar de boom zijn gericht in een bloemenperk met struiken en bomen. Simpel en stil. Al het verkeer is inmiddels stilgelegd voor de herdenking. Bij de herdenking op zaterdag 18 maart is er een gedicht van stadsdichter Ruben Van Gogh toegevoegd en de klokken van Domtoren zullen vier keer worden geluid voor de vier dodelijke slachtoffers. Burgemeester Dijksma speekt de betrokkenen rustig en empathisch toe.
Na een minuut stilte lopen de meesten, waaronder ook zichtbaar geëmotioneerde politiemensen, in stilte langs een bank waar bloemen op worden gelegd. Tussen de bloemen zijn geen verwijzingen naar Nijntje meer te vinden. Maar in mijn gedachten is de traan van Nijntje misschien wel het meest verbindende en troostvolle herdenkingsbeeld geweest naast al die indringende kleine tekeningen, teksten en hartekreten van stadsgenoten. Na een dag vol gruwelijkheden kwam dat bij elkaar in een prachtige rituele vanzelfsprekendheid.
Werk van Bruna is te zien in de collecties van het Centraal museum in Utrecht en het Rijksmuseum Amsterdam en in de meeste boekenkasten van ouders en kinderen.
Noten
- Caro Verbeek – Dick Bruna kunstenaar – catalogus Rijksmuseum Amsterdam 2015.
Ik ben geen kunstkenner, maar is het heel gek als ik zeg dat Mondriaan terugging naar de essentie in vorm en Dick Bruna de essentie zocht en vond in de emotie. Daarom past Nijntje zo bij deze rampzalige gebeurtenis.