Giorgio Morandi – Natura morta. 1945-1955. Foto: Benjamin Esteves
De quarantaine die mij omhult drukt de woelingen van buiten steeds meer weg. De avondklok kondigt zich aan in de stilte. In de rommelige studeerkamer waar ik moet verblijven is alles teruggebracht tot eenvoudig leven. Een bedbank, stapels boeken, verschillende lege en volle flessen, doosjes, flacons desinfectiemiddel, mondkapjes, twee mandarijnen, een pakje crackers.
Die verzameling starende stillevens om mij heen doet me plotseling denken aan de schilderijen van de twintigste-eeuwse Italiaanse kunstenaar Giorgio Morandi (1890-1964). En dat brengt weer het werk van de Marokkaanse kunstenaar Hamza Halloubi (1982) in herinnering die Morandi afgelopen jaar voor mij, tussen twee lockdowns in, weer tot leven bracht.
Giorgio Morandi – Natura morta. 1950. Olieverf op doek, 30x 35 cm. Collectie: Kunstmuseum Den Haag
Soms verblijven patiënten in het ziekenhuis waar ik werk langer dan de paar dagen die de meesten er liggen. Een enkele keer worden weken maanden en wordt uitzicht een van de meest belangrijke thema’s om te bespreken als geestelijk verzorger. Vlekken op de vloer, de vergeelde kunstreproductie aan de muur, het verschuivende licht over de dag heen, de terugkerende vogels op de takken van de boom voor het raam, ontkiemende blaadjes in de vroege lente. Soms kan uitzicht ook heel letterlijk zijn. Een enkele patiënt haalt er kracht uit. De traagheid van het lichamelijk herstel wordt gereflecteerd in de langzaam groener wordende takken. Sommigen zien daar ergens toch de schoonheid van in. En hoop.
Dat traag verglijden van kleuren, figuren, licht en donker markeert het latere werk van Giorgio Morandi. Hij woonde zijn leven lang in Bologna samen met zijn drie zussen, gaf les op de academie maar sloot zich uiteindelijk voornamelijk op in zijn atelier om eindeloos veel schilderijen te maken die ogenschijnlijk weinig van elkaar verschillen.
Giorgio Morandi – Natura morte. 1950. Foto: Jean Louis Mazieres. Collectie: Museo d’Arte Moderna di Bologna.
Zijn kleine eenvoudige schilderingen laten oneindig veel subtiele verschillende posities zien die vaasjes, doosjes, kannen en glazen kunnen innemen in een stilleven. Zijn kleine stoffige atelier zonder veel daglicht was gevuld met uitstallingen van potjes, doosjes en heel veel vaasjes, gegroepeerd rond een houten tafel waar hij zijn opstellingen neerzette.
Grijspaars, groengrijs, melkig roze, vaalgeel en alle tinten aardekleuren domineren zijn doeken. In verschillende werken zijn dezelfde kannetjes en vaasjes zichtbaar, maar net anders gepositioneerd, als zwijgzame schuivende figuren op een podium. Het lijken mensfiguren die stil naast en tegen elkaar aan staan, soms letterlijk op de rand van de tafel, valgevaarlijk. Kwetsbaar bijna. Intiem. Er is geen rechte lijn te ontdekken in zijn schilderen. De objecten in zijn stillevens zijn organisch, zacht en lijken soms een beetje te buigen of te zakken.
Giorgio Morandi – Natura morte. 1950. Foto: Jean Louis Mazieres. Collectie: Turin Galleria d’Arte Moderna e Contemporanea
De Marokkaanse kunstenaar Hamza Halloubi betoverde mij in Museum De Pont afgelopen jaar met een bijzondere filmische vertelling over Morandi die hij Nature morte noemde, net als vrijwel alle titels van Morandi. Halloubi studeerde aan academies in Brussel, Gent en Amsterdam maar voelt zich een kritische pendelaar tussen culturen. Zijn werk gaat onder andere over identiteit, het kijken, de zoektocht in het bestaan en de blik van de ander op de als vanzelfsprekend gepresenteerde westerse cultuur. Hij schildert en maakt korte poëtische films die zich bevinden op de grens van fictie en documentaire. In Nature morte vertelt hij op een kalme, langzame en bijna droge wijze over zijn kijk op het werk van Morandi. Het is een ode aan de tijd en de stilte in zijn werk. Dat doet hij door de stillevens te confronteren met de wereldgeschiedenis van de twintigste eeuw en de vraag te stellen of je de gebeurtenissen van de tijd waarin je leeft niet moet tonen in je werk.
Hamza Halloubi – Nature Morte 2013, video. Duur: 11 min, 24 seconden. Collectie: De Pont Tilburg.
Je niet uitspreken over de politieke en maatschappelijke gebeurtenissen wordt in het huidige polariserende landschap van snelle scherpe meningen en morele verontwaardiging steeds zeldzamer, zeker als het om schrijvers en kunstenaars gaat. Halloubi maakt hier een verbinding zoals hij die ervaart met zijn eigen context.
In een interview met Elodie Evers op de website Africanah.org uit 2014 zegt Halloubi: “Wat ik wilde, was de relatie onderzoeken die een kunstenaar onderhoudt met de sociale en politieke gebeurtenissen van zijn tijd. In de afgelopen jaren, met de politieke situatie in de Arabische wereld zoals die is, hebben een aantal kunstenaars daar snel en direct gereageerd op de gebeurtenissen om hen heen door zeer politiek werk te maken. (…) Wat mij betreft is het simpele feit om in het midden van de 20e eeuw rijen dozen en flessen te blijven schilderen, een politiek standpunt. Mahmoud Darwich riep Palestijnse dichters op om ‘Palestijnse poëzie van stenen te reinigen’. Hij vroeg hen om over andere onderwerpen dan politiek te schrijven, anders zei hij zal ‘Israël niet alleen ons land bezetten, maar ook onze poëzie.’ (…) Poëzie schrijven in tijden van crisis is de sterkste, meest politieke daad die er is. Dat betekent dat poëzie kan leven, onder alle omstandigheden!”
Hamza Halloubi – Videostills uit: Nature Morte 2013, Collectie: De Pont Tilburg.
Halloubi kiest er misschien terecht voor om in zijn humanistische blik van twijfel en vragend zoeken de los-vaste banden die Morandi in zijn jonge jaren onderhield met organisaties die gelieerd waren aan het Italiaanse fascisme niet te noemen in Nature morte. Later heeft Morandi zich ook geheel onthouden van politieke stellingname en was het schilderen voor hem de essentie van het bestaan. Dat is ook de positie die Halloubi inneemt als hij zijn filosofisch-poëtische licht laat schijnen op zijn werk. Hij zegt ergens ‘Morandi’s objecten stellen niets voor en bevatten niets. Ze zijn nergens goed voor’.
Giorgio Morandi – Natura morte. 1950. Foto: Jean Louis Mazieres. Collectie: Milan Museo del Novecento.
De Italiaanse schrijver Umberto Eco merkt over Morandi op hoe het toch mogelijk is dat je zulke niet-heroïsche taferelen schildert, geen stormen op zee of een zonsondergang maar spullen uit een rommelwinkel. ‘Je moet’, zo zegt Eco, ‘van de wereld houden en van de dingen in die wereld, zelfs de nederigste, het licht en de schaduw die hen blij maken of bedroeven, en het stof dat hen verstikt. Morandi raakt de top van zijn spiritualiteit als een dichter van materie.’
een herbeleving van Morandi’s zien in het museum, aanvankelijk speurend naar verschillen tussen de schilderijen en dan plots opmerken dat dit weg is, dat je zonder denken kijkt zoals ik hier lezend rondloop en dan stil sta
Dank Huub, mooi gezegd:’dat je zonder denken kijkt zoals ik hier lezend rondloop’.