In de eerste beelden van De grote vakantie, een van de laatste films van fotograaf en filmer Johan van der Keuken, zien we close-ups van trillende koffiekopjes. Het ene kopje is in de andere gestapeld, hangend op het oortje. Iets brengt ze in trilling. De klassieke kopjes maken een klikkend en krakend geluid en de camera neemt de kijker mee in wat daar gebeurt. Niet veel. Kleine poëzie. Een kalme alledaagse observatie. Van der Keuken’s heldere vertelstem laat ons onder de beelden van wegtrekkende wolken op een blauwe lucht weten dat hij ongeneeslijk ziek is. Het is 1998 als hij het slechte nieuws hoort. Van der Keuken is op dat moment in zijn geliefde Parijs. Hij fotografeert demonstrerende scholieren die zich verzetten tegen het slechte onderwijs. Het kleine en nabije heeft hij in zijn werk altijd subtiel verweven met een wijde blik op de mens.
Het laatste stuk van zijn leven wil hij zo goed mogelijk vormgeven. Samen met zijn vrouw Noshka gaat hij nog een aantal reizen maken. Van der Keuken: ‘Dus gaan we, met beeld en geluid, zoals we dat al jarenlang doen, naar uiteenlopende leefomstandigheden, koud en warm, leeg en vol, met altijd als derde aanwezige, de mens, die tegen de klippen op leeft met behulp van mooie verhalen die hij zich wijsmaakt, tot troost in het gezicht van het niets.’
Om goed te kunnen zien is een spanning nodig tussen heel dichtbij en heel ver weg staan. Alleen dan kun je scherp waarnemen.
Johan van der Keuken – Quatorze juillet, Parijs, 1958
Fotograaf en filmer.
Johan van der Keuken (1938-2001) behoort, met onder andere Ed van der Elsken tot een stroming die al snel de naam humanistische fotografie kreeg. Een benadering die met name in de jaren na de Tweede Wereldoorlog een belangrijke stroming in de fotografie werd en waarin de mens in zijn persoonlijke en maatschappelijke omgeving centraal komt te staan. Behalve fotograaf is Van der Keuken ook filmer. Al vroeg maakt hij, gesteund en gestimuleerd door onder andere Van der Elsken, filmportretten van mensen. Na zijn debuut op zeventienjarige leeftijd studeert hij aan een prestigieuze filmacademie in Parijs. In zijn werk blijft deze stad blijft altijd een belangrijke plaats innemen. Tijdens zijn studie maakte hij de foto’s voor het fotoboek Paris Mortel.
In de jaren vijftig raakte Van der Keuken betrokken bij de levendige naoorlogse kunstscene in Nederland. Hij had goede contacten met de dichters en schrijvers van de Vijftigers zoals Remco Campert, Lucebert en Bert Schierbeek. Hij voelde zich aangetrokken door de schilders van de Cobra beweging en jazzmuzikant Willem Breuker verzorgde veel van de muziek onder zijn films. In Parijs werd zijn werk vaak geplaatst in de traditie van Henri Cartier-Bresson, een fotograaf die hij erg bewonderde.
Van der Keuken maakte bijna zestig korte en lange films en reisde door veel landen. Dat deed hij ook in conflictgebieden en altijd met een scherp oog voor onrechtvaardigheid en machtsongelijkheid zonder de verbeelding te verliezen. Het Nederlands Fotomuseum laat tot 5 februari 2023 een groot overzicht zien van zijn werk.
Johan van der Keuken – Uit de serie ‘Wij zijn 17’ – (1955).
Een vroege start
In 1955, als hij 17 jaar oud is, debuteert de jonge fotograaf met een fotoserie waarin hij zijn generatiegenoten van het gymnasium portretteert. Sobere en verstilde portretten in donkere grijstinten. Timide blikken met een scheut melancholie. Hij is al op jonge leeftijd een trouw bezoeker van het Rijksmuseum in Amsterdam. In het gebruik van het licht, de ruimte en de blik van de geportretteerde schemert voelbaar de geest van Vermeer en Rembrandt door. De blik meestal gericht op iets buiten het kader dat de beschouwer niet kan zien. Een enkele keer kijkt de geportretteerde in de lens. Ook in het veelvuldige gebruik van ramen en het binnenhuis is Van der Keuken schatplichtig aan de Nederlandse traditie in de schilderkunst. De serie verschijnt in een fotoboek met de titel Wij zijn 17. Simon Carmiggelt schrijft de inleiding.
Johan van der Keuken – Uit de serie ‘Wij zijn 17’ (1955).
Een tweede serie portretten verschijnt in het fotoboek Achter glas uit 1957. De stille serene beelden van twee zussen, Yvonne en Georgette sluiten aan bij de vorige serie portretten en laten een ingehouden spanning zien tussen binnenwereld en buitenwereld. Van der Keuken maakt vaak gebruik van verschillende opnames die bijna gelijk zijn aan elkaar maar waarin een lichaamshouding of oogopslag net iets is verschoven. Die subtiele en geconcentreerde blik blijft hij doorzetten in zijn werk, zowel in de fotografie als zijn films. Yvonne zou zijn eerste echtgenote worden.
Johan van der Keuken – Yvonne, Achter glas (1956)
Johan van der Keuken – Blind kind (1964). 25 min.
‘Blind kind’ en ‘Beppie’
In de jaren zestig maakte Johan van der Keuken een aantal films over kinderen. In Blind kind zien we een aantal blinde kinderen die hij twee maanden heeft gevolgd op het Blindeninstituut in Huizen. Van der Keuken wilde dicht bij zijn geportretteerden komen. Hij vraagt niets maar laat ze zelf aan het woord. Dat levert een prachtig zintuigelijk beeld op van zoekend lopen, scherp luisteren en het voelen van objecten. In Beppie zien we een portret van zijn buurmeisje in Amsterdam. Hij volgt haar op straat, met haar vrienden, in de klas en in haar eigen huis met haar zussen en ouders. Telkens geeft Van der Keuken haar openhartige directheid alle ruimte.
Van der Keuken was een eigenzinnige filmer die al vroeg experimenteerde met verschillende associatieve beelden die hij door zijn door intieme filmportretten heen monteerde. Zo wilde hij de beschouwer meer ruimte geven in de betekenisgeving. Van der Keuken in een interview over zijn werkwijze: “Ik vind het fascinerend om te bouwen in een vrije vorm, maar wel met een klassieke vorm eronder. Het paradoxale is dat als je een vrije compositie wilt maken, je strenger te werk moet gaan dan in een conventionele film. Je moet namelijk aannemelijk maken dat je zaken op elkaar betrekt, die niet evident iets met elkaar te maken hebben.” In Beppie zien we flitsen van sportwedstrijden. Het brengt de wijze waarop Beppie zich staande moet houden in het leven dichterbij. We zien Beppie worstelen met de opdrachten in de klas. Ze is duidelijker op haar gemak als ze in haar eigen omgeving is. Subtiel herhaalt Van der Keuken de momenten waarop Beppie de tafels moet opdreunen. In Blind kind zien we naast sportwedstrijden ook beelden van grote mensenmenigtes opduiken. Hier dringt zich de associatie op van een samenleving die niet is afgestemd op de zintuigelijke wereld van deze kinderen. Door de film heen zien we het beeld soms secondenlang op zwart gaan.
Johan van der Keuken – Beppie, film (1965). 36 min.
Johan van der Keuken – Op de boot tussen Patmos en Akri, Arki, Griekenland, 1981, 6.31 uur. (1981).
Om de werkelijkheid te begrijpen moet je haar opnieuw construeren.
Dicht op de huid van de tijd
Johan van der Keuken – Sarajevo, film (1993). 14 min.
Van der Keuken is in zijn leven veel in conflictgebieden geweest. Sarajevo uit 1993 is een korte film die de tragiek en de absurditeit van oorlog laten zien.
In 1992 werd de stad door Bosnische Serviers omsingeld en vier jaar belegerd. Van der Keuken neemt je in de film mee naar het filmfestival dat er werd gehouden. Meer kunstenaars trokken destijds naar de belegerde stad. Susan Sontag toont er een fameuze bewerking van Samuel Becket’s Wachten op Godot. Kunst als geestelijk voedsel in barre tijden.
Van der Keuken volgt onder andere Marijla, een studente. Intieme beelden van haar vader en haar zus gaan over in een adembenemende scene waarin ze met haar zus in de moestuin aan het schoffelen is. Eerst staan ze rechtop maar later na het geluid van galmende geweerschoten zitten ze plotseling gehurkt, vlak boven de grond. Ze blijven stil hangen, geconcentreerd luisterend naar het geratel van de scherpschutters die zich hebben verschanst in de omringende flatgebouwen. Ze zijn op hun hoede maar je kunt zien dat de zussen gewend zijn aan de situatie. Een aantal jaar later komt Van der Keuken er weer om de stad en zijn mensen te fotograferen.
Johan van der Keuken – Sarajevo III (1996).
Voor mij mag het politieke niet worden geïsoleerd van het dagelijkse leven, noch van de artistieke expressie.
Johan van der Keuken – Sarajevo II (1996).
De massa van de stad
Johan van der Keuken – Jaipur, India, van de middag tot vallen van de nacht, detail. (1991).
Het schouwspel van de stad is altijd een belangrijke bron geweest voor Van der Keuken. Naast Amsterdam en Parijs verkent hij verschillende andere steden. In de jaren negentig maakt hij een serie kleurenfoto’s van New York na decennialang te hebben gewerkt in zwartwit. Het werk 42nd Street, New York uit 1997 is in de tentoonstelling in Rotterdam metershoog op een wand geplakt. Het verschilt met de intieme kleinschaligheid van zijn debuut Wij zijn 17. We zien hier een reeks beelden van mensen langs felgekleurde gevels lopen. Ogenschijnlijk in hun eigen wereld opgesloten. En die beslotenheid raakt dan toch weer aan zijn de portretten uit de eerste jaren.
In een ander groot werk Jaipur, India, van de middag tot vallen van de nacht uit 1991 zien we juist de chaos van de Indiase stad Jaipur. Door het rolletje in zijn analoge camera niet helemaal door te draaien ontstaat een lappendeken aan door elkaar lopende beelden die het rumoer en de drukte van de stad Jaipur treffend laten zien. Mensen versmelten als individu met de massa.
Johan van der Keuken – 42nd Street, New York (1997).
De stilte van het alledaagse
Johan van der Keuken- Transcendentaal toilet, uit de serie Notitie, plaatsen en tekens (1982).
Van der Keuken weeft het alledaagse door zijn werk heen. Hij toont de mens in zijn omgeving en soms blijft alleen de omgeving over. De twee bankjes in Juli 1983 bijvoorbeeld. Net even van een verschillende kant gefotografeerd. Ook Vloer, steentje, stoel, tafel bestaat uit een reeks beelden van de elementen die worden genoemd in de titel. Poëzie van de gewone dingen. In Transcendentaal toilet zien we een helder oplichtend urinoir. Een grappige verwijzing naar het beroemde werk van Marcel Duchamp. In Movies zijn de ruwe muur en een hangend, gekreukeld stuk stof bijna abstracte composities geworden. Even uit de stroom van mensen zonder dat de mens is verdwenen. Overal zijn sporen.
Johan van der Keuken – Vloer, steentje, stoel, tafel (1970) / 8 juli 1983
Johan van der Keuken – Movies (1986).
De tentoonstelling Johan van der Keuken – De kunst waar ik het meest van hou is van 8 oktober 2022 t/m 5 februari 2023 te zien in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam.