Anish Kapoor – 1000 Names (1982), pigment. hars, geel pigment, 60 x 60 x 40 cm. Collectie Museum Voorlinden Wassenaar.
Museum De Pont in Tilburg herbergt een kleine ruimte waarin je ogen even moeten zoeken naar houvast. In de ruimte, ter grootte van een kleine cel, is op de lichtgrijze betonnen vloer een zwarte cirkel te zien. Het zwart is zo zwart dat het licht geen kans ziet reliëf of textuur te laten zien. In eerste instantie denk je aan een geschilderd vlak of een plat zwart object. Pas als je langer kijkt en de ogen gewend raken aan de halfdonkere ruimte zie je dat het zwart een donkerblauw schijnsel heeft en een bolling lijkt te hebben. Maar zeker weten doe je het niet. De titel van het werk uit 1992 is Descent into Limbo dat zoiets betekent als afdaling in het ongewisse. De zwarte cirkel is geen schildering maar een gat, een bolvormige ruimte in de vloer waar Kapoor donker pigment op heeft aangebracht dat vrijwel al het licht absorbeert.
Anish Kapoor – Descent into Limbo (1992), fiberglas, acrylmedium en pigment. Collectie De Pont Tilburg.
Een poëzie van de gewaarwording zou je het werk van de Britse kunstenaar Anish Kapoor kunnen noemen. In zijn mysterieuze sculpturen dansen bijna alle zintuigen mee. Objecten die stralen door diepgekleurde pigmenten, zware convexe roestvrij stalen spiegels die soms lijken te wapperen in de wind, witte wanden die de ruimte in bollen, immense installaties van matte rode was die zich uitstrekken in de zalen en een massa rood-witte substantie toont zich als vlees. En overal turen je ogen in absorberende pigmenten, wil je met je vingers ergens in zitten of ergens overheen strijken. De hele ruimte doet mee, van intiem naar groot en theatraal. Je buigt je voorover om te kunnen zien of een ruimte hol of bol is, je loopt achterruit omdat je ogen dan misschien een contour kunnen ontwaren en je hurkt bij een beeld om de structuur in het zwarte pigment te kunnen zien. Je merkt ook dat je naar andere bezoekers kijkt die hetzelfde doen. Het zintuigelijk zoeken stelt vragen. Waar kijken we nu naar? Kijken we naar een kunstwerk of bevinden we ons er tussenin? Er achter? Er voor? Wat gebeurt hier eigenlijk? Iedereen die een werk van Kapoor heeft gezien, of meerdere werken bij elkaar, herkent dit soort sensaties.
Anish Kapoor – 1000 Names (1982), pigment. hars, geel pigment, 60 x 60 x 40 cm. Collectie Museum Voorlinden Wassenaar.
Anish Kapoor werd in 1954 geboren in het Indiase Mumbai als zoon van een Iraaks-joodse moeder en een Indiase hindoevader. Vanaf 1973 woont en werkt Kapoor in Londen. Vanaf de vroege jaren tachtig valt zijn werk op door het gebruik van pure kleurpigmenten en abstracte sculpturen die zowel geometrisch als organisch zijn. Tijdens een reis in India eind jaren zeventig besluit Kapoor dat hij de primaire kleuren die hij op markten en in tempels ziet wil gebruiken in zijn werk. De eerste serie werken noemt hij 1000 names.
In Museum Voorlinden in wassenaar is een werk uit deze serie te zien. Het bestaat uit een intens geelkleurig gepigmenteerd object dat hoog uit de muur de ruimte in komt. Het begint uit een cirkel van zo’n zestig centimeter en loopt dan uit in een scherpe punt. Kapoor zegt daarover: “1000 Names suggereert dat de objecten deel uitmaken van een veel groter geheel. De objecten lijken uit de grond of uit de muur te komen, het poeder definieert een oppervlak, wat impliceert dat er iets is onder de oppervlakte, zoals een ijsberg die uit het onderbewustzijn steekt”
Anish Kapoor – Mother as a mountain (black) (1985), gemengde media, pigment, verf. 140×275×105 cm. Tentoonstelling, Gallerie dell’Accademia, Venetië, 2022.
Mother as a mountain is een sculptuur met een bijna rituele uitstraling. Het heeft een oppervlak van zwart pigment. De ogen moeten zoeken naar de sierlijk ovale vrouwelijke vormen omdat het matte zwart weinig reliëf laat zien. In White Sand, Red Millet, Many Flowers zien we vier gekleurde vormen de ruimte in stralen. De vormen zijn relatief laag. De poëtische titel verwijst naar aardse dingen; zand, gierst en bloemen. Maar het blijft associatief en ze komen niet in letterlijke zin terug in het werk. Opvallend is ook dat je niet kunt zien hoe het werk is gemaakt. Het object valt bijna samen met de intensiteit van de kleur.
Anish Kapoor – White Sand, Red Millet, Many Flowers (1982). Mixed media en pigment, 101×241.5×217.4 cm. Palazzo Manfrin, Venetië, 2022.
Anish Kapoor – Zonder titel, (1990). Fiberglass en pigment. Tentoonstelling Palazzo Manfrin, Venetië, 2022.
Veel van het denken en werken van Anish Kapoor komt voort uit zijn boeddhistische levenshouding hoewel hij daar vaak terughoudend over spreekt. De kunstenaar wil de beschouwer niet te veel in de weg zitten. Hij benadrukt met regelmaat het avontuur in de ervaring en laat de betekenissen graag open. In een interview zegt hij: “Uiteindelijk ga ik het atelier in en zeg: ‘Ik weet niet wat ik moet doen. Ik ben verdwaald.’ Dan ontstaan er dingen en het is het ding in de ruimte waarmee je werkt. Ik ben daar echt in geïnteresseerd als een proces, omdat het proces je in richtingen stuurt die je daar rationeel niet zou kunnen brengen.”
Deze woorden lijken tegenovergesteld aan de zorgvuldige wijze waarop Kapoor zijn objecten maakt. Ze zitten technisch geraffineerd in elkaar. Alles is scherp afgewogen om tot de totaalervaring te komen die hij voor ogen heeft. Het ‘ontdekken’ dat Kapoor beschrijft gaat dan ook eerder over het creatieve ontstaansproces in en buiten zijn atelier dan over het technisch perfect ogende eindresultaat.
Sommige titels in zijn werk verwijzen expliciet naar boeddhistische begrippen zoals Svayambhu (2007) of Tarantara (1999). De mysterieuze geslotenheid die het werk van Kapoor kenmerkt brengt hij zelf in verband met wat hij ‘the void‘ noemt wat zoiets als leegte betekent. Maar wel een leegte die vol is. Als de tastbare stilte die je bijvoorbeeld kunt voelen in de bergen of het grenzeloze donker waar je als kind zo bang voor kan zijn. In het boeddhisme wordt dit complexe begrip Śūnyatā genoemd. Over Descent in limbo zegt hij: “Het leest niet als een gat in de grond, maar als een zwart tapijt dat op de grond ligt. Het is geen lege donkere ruimte, maar een ruimte vol duisternis.” Kapoor is op zoek naar de denkbeeldige gevoelde leegte, het alomvattende niets en heeft uiteenlopende manieren gevonden om dit te onderzoeken.
Anish Kapoor – Non-objects, Tentoonstelling Palazzo Manfrin, Venetië, 2022.
De laatste jaren is Kapoor in aanraking gekomen met een verfsoort die bijna 100 procent licht absorbeert, Vantablack, afkomstig uit de nanotechnologie. Het zou het donkerste zwart op aarde zijn. De werken zijn op de grote overzichtstentoonstelling in Venetië voor het eerst te zien. Hij heeft het gebruikt in zijn ‘non-objects’, veelal vierkante vormen die zo donker zijn dat je pas bij aandachtig kijken ziet dat er verschillende soorten vormen uit het zwart de ruimte in steken. Het leest als een ode aan het zwarte vierkant dat de Russische kunstenaar Kazimir Malevich in 1915 schilderde maar zegt ook iets over de obsessie die Kapoor heeft met de zoektocht naar het diepste.
Anish Kapoor – Pregnant white within me (2022), gemengde media, verf. Tentoonstelling, Gallerie dell’Accademia, Venetië, 2022.
Over het ontstaansproces van zijn werk heeft Kapoor soms wel concrete dingen te zeggen. Over het ontstaan van de verschillende versies van Pregnant white within me verwijst hij naar zijn verblijf in de nabijheid van Uluṟu (Ayers Rock) in Australië, een heilige plek voor de Aborigines. Het heeft ook Kapoor niet onberoerd gelaten: “Ik voelde me er diep mee verbonden, en met een soort mogelijke interpretatie, een symbolische interpretatie van de gaten en de stroken steen die er tegenaan lijken te leunen. Ik was verbaasd, niet over de monoliet, maar over de manier waarop de monoliet uit symbolische gebeurtenissen leek te bestaan. Het is zo krachtig, onbeschrijflijk. Ik schreef zeer uitgebreide aantekeningen van mijn reis daar, een van de ideeën die ik opschreef was gewoon ‘witte vorm op een witte muur’. When I Am Pregnant, een object in een staat van wording, was het resultaat.”
Anish Kapoor – Sky Mirror (for Hendrik) (2017), roestvrij staal 650 x 250 cm. Collectie De Pont Tilburg.
De Pont in Tilburg bezit twee werken uit de spiegelserie van Kapoor. Bij de ingang van het museum zien we een roestvrijstalen rechthoekige spiegel in de fontein staan, Sky mirror (for Hendrik) heet het en is zesenhalve meter hoog en buigt naarmate hij hoger wordt aan de linkerkant sterk naar buiten, alsof hij gaat omklappen. Er ontstaat een vervormde weerspiegeling van de voorbijschuivende luchten.
In het museum is het werk Vertigo te zien dat herinnert aan het spiegelpaleis op de kermis. Daar waar je al je ruimtelijke oriëntatie kwijtraakt en door de holle en bolle vormen van de spiegels je eigen lichaam als vreemd ervaart. Dat gebeurt in Vertigo ook. Het omgekeerde spiegelbeeld wekt een beklemmend soort vervreemding op terwijl het tegelijkertijd lijkt alsof de vierenhalve meter lange gladde gepolijste stalen plaat als een licht strookje gebogen papier in de ruimte staat. Het lijkt bijna om te vallen.
Anish Kapoor – Vertigo (2008), roestvrij staal, 218,5 x 464 x 89 cm. Collectie De Pont Tilburg.
Zijn meest beroemde spiegelwerk is Cloud Gate dat te vinden is in het Millennium park in Chicago. Het is twintig meter lang en tien meter hoog. De vorm van de monoliet doet aan een gigantische boon denken en kreeg ook al snel ‘The bean’ als bijnaam. Duizenden mensen die er langs komen, er stil bij staan en elkaar in het vervormde beeld bekijken1. Het laat ook de skyline van de stad, de wolkenlucht en de hemel zien. Het beeld is aanwezig maar verdwijnt tegelijkertijd bijna in zijn eigen spiegeling.
Anish Kapoor – Cloud gate (2004). roestvrij staal, 10×20×12.8 m. Millennium Park, Chicago. Foto boven: J. Philipp Krone, Foto onder: cultivar413
Anish Kapoor – Tentoonstelling Palazzo Manfrin, Venetië, 2022.
Naast de stilte, de contemplatie en de leegte die het werk van Kapoor kenmerken heeft het ook een gewelddadige kant waarin bloed, vlees en ingewanden de hoofdrol spelen. In Shooting into a corner worden er grote ellipsvormige verfbommen afgeschoten die tegen de witte muur te pletter slaan en de ruimte meetrekken in een bloederig soort schilderij met de beschouwer als getuige. De matte rode verfmassa die is vermengd met was komt in een amorfe berg op de grond te liggen.
Anish Kapoor – Shooting into the Corner (2008–2009) – Olieverf, was, gemengde media, verschillende afmetingen. Uitvoering in museum De Pont, Tilburg in 2012. Video: Taco Zwaanswijk.
Anish Kapoor – Shooting into the Corner (2008–2009) – gemengde media. Tentoonstelling, Gallerie dell’Accademia, Venetië, 2022.
Anish Kapoor – Shooting into the Corner (2008–2009) – gemengde media. Tentoonstelling, Gallerie dell’Accademia, Venetië, 2022.
Anish Kapoor – Internal Objects in Three Parts (2013-2015), 293×218×40 cm. Tentoonstelling Palazzo Manfrin, Venetië, 2022.
Internal objects lijken sterk op ingewanden. De rode en witte op vlees lijkende verfachtige substantie hangt aan de muur alsof het een sculpturale versie van De geslachte os van Rembrandt is.2 De ‘huid’ van Kapoor’s werken is vaak ondoordringbaar. Gepolijst staal, absorberend pigment of een gladde witte bollende wand. Hier is alle huid verdwenen en komt het rauwe vlees bloot te liggen. Plotseling besef je dat de diepte waar Kapoor naar op zoek is hier binnenste buiten wordt gekeerd. Geest, lichaam, diepte, oppervlak, eeuwigheid en vergankelijkheid komen samen in wat mens-zijn voor Kapoor betekent. Een geheel.
Anish Kapoor – Internal Objects in Three Parts (2013-2015), 293×218×40 cm. Tentoonstelling Palazzo Manfrin, Venetië, 2022.
Van 20 april tot 9 oktober 2022 is een groot retrospectief te zien van het werk van Anish Kapoor op twee locaties in Venetië: Gallerie dell’Accademia di Venezia en het Palazzo Manfrin.
Noten:
- Hans Alma, onderzoeker op het gebied van kunst en humanisme neemt ‘Cloud gate’ in haar boek De kunst van samenleven als metafoor voor wat humanisme als levensbeschouwing in de hedendaagse samenleving kan betekenen. Alma: “Kunnen we het hedendaagse streven van humanisme – opgevat als levensbeschouwing – vergelijken wat Cloud gate in het Millennium Park in Chicago doet? Mensen een spiegel voorhouden die de eigen reflectie verbindt met een bredere context, mensen in beweging en met elkaar in contact brengen, momenten van levensvreugde creëren…” (pagina 13).
- Het werk heeft in 2015 in het Rijksmuseum gehangen in relatie met Rembrandt.